Một dự luật báo chí sửa đổi sẽ được Quốc hội Việt Nam cứu xét thông qua vào cuối năm 2015 bên cạnh nhiều dự luật khác.
Dự án Luật Báo chí sửa đổi sẽ được Quốc hội Việt Nam xem xét vào cuối
năm nay. Cùng với các dự án Luật Trưng cầu ý dân, Luật về Hội, Luật Biểu
tình,… dự án này là một bước triển khai các quy định của Hiến pháp năm
2013 về quyền con người, quyền công dân.
Điều 14 Hiến pháp nước CHXHCN Việt Nam quy định:
“1.
Ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, các quyền con người, quyền
công dân về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội được công nhận,
tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm theo Hiến pháp và pháp luật.” Cũng theo điều
này, quyền con người, quyền công dân chỉ có thể bị hạn chế theo quy định
của luật trong trường hợp cần thiết vì một trong 4 lý do sau đây: lý do
quốc phòng, an ninh quốc gia; lý do trật tự, an toàn xã hội; lý do đạo
đức xã hội; lý do sức khỏe của cộng đồng. Trong việc thực hiện quyền con
người, quyền công dân, Việt Nam cũng như các nước dân chủ khác đều tuân
thủ nguyên tắc: “1. Mọi người đều bình đẳng trước pháp luật. 2. Không
ai bị phân biệt đối xử trong đời sống chính trị, dân sự, kinh tế, văn
hóa, xã hội.” (Điều 16 Hiến pháp).
Quyền tự do báo chí là một
trong những quyền công dân mà Hiến pháp ghi nhận tại Điều 25 cũng phải
được điều chỉnh theo các quy định trên.
Tuy nhiên, cho đến lần sửa
đổi này, dự thảo Luật Báo chí báo chí vẫn chưa thừa nhận báo chí tư
nhân. Theo Điều 16 dự thảo Luật, đối tượng được thành lập cơ quan báo
chí chỉ là “cơ quan của Đảng, cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị, tổ
chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị - xã hội nghề nghiệp, tổ chức
xã hội, tổ chức xã hội nghề nghiệp” và “các tổ chức khác của Nhà nước
do Chính phủ quy định”.
Khó có thể nói rằng việc hạn chế đối
tượng được thành lập cơ quan báo chí chỉ trong phạm vi các cơ quan của
Đảng Cộng sản Việt Nam, cơ quan Nhà nước và các tổ chức “của Nhà nước”
là phù hợp với cam kết “công nhận, tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm” quyền con
người, quyền công dân tại Điều 14 và “mọi người đều bình đẳng trước
pháp luật; không ai bị phân biệt đối xử trong đời sống chính trị, dân
sự, kinh tế, văn hóa, xã hội” tại Điều 16 của Hiến pháp. Như vậy, chỉ có
thể hiểu rằng việc hạn chế xuất phát từ các lý do quốc phòng, an ninh
quốc gia và trật tự, an toàn xã hội.
Không thuyết phục
Tuy
nhiên, lý do này tỏ ra không thuyết phục. Ở hầu hết các nước, báo chí
chủ yếu là của tư nhân và trên thực tế, chưa có trường hợp nào báo chí
trở thành mối nguy hiểm đối với các chính thể “của dân, do dân, vì dân”.
Ở
Việt Nam thực ra cũng không phải chỉ có một loại hình duy nhất là báo
chí thuộc các cơ quan, tổ chức “của Nhà nước”. Chính dự thảo Luật cũng
thừa nhận thực tế này tại khoản 2 Điều 27 khi quy định về tiêu chuẩn
người đứng đầu cơ quan báo chí của “các tổ chức tôn giáo, trường đại
học, viện nghiên cứu khoa học cơ bản chuyên ngành và những trường hợp
đặc biệt khác” và tại khoản 6 Điều 21 khi quy định về thủ tục cấp giấy
phép hoạt động cho trang thông tin điện tử tổng hợp của doanh nghiệp.
Theo
khảo sát sơ bộ của chúng tôi, hiện nay, trong các tổ chức tôn giáo,
Giáo hội Phật giáo Việt Nam và các tổ chức thành viên, trực thuộc có 1
đài truyền hình (Truyền hình An Viên), 3 tạp chí (Tạp chí Nghiên cứu
Phật học của Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam thành lập năm 1990;
tạp chí Khuông Việt của Học viện Phật Giáo Việt Nam; tạp chí Thế giới
Phật giáo của Thành hội Phật giáo Việt Nam TP Hồ Chí Minh) và các báo
Giác Ngộ Online (thành lập năm 1996), Nguyệt san Giác Ngộ (phụ trương
của Giác Ngộ Online) của Thành hội Phật giáo Việt Nam TP Hồ Chí Minh.
Việt Nam vừa đánh dấu 90 năm ngày 'báo chí cách
mạng' với chính phủ tiếp tục nhấn mạnh vai trò của tuyên truyền, hướng
dẫn dư luận của truyền thông.
Trong lĩnh vực giáo dục - đào
tạo và khoa học - công nghệ, hiện có hơn 80 trường đại học tư thục,
trường đại học có vốn đầu tư nước ngoài và hàng chục viện, trung tâm
nghiên cứu ngoài công lập. Các đơn vị này đều có nhu cầu ra tạp chí, tập
san để thông tin về hoạt động của mình, công bố và trao đổi về kết quả
nghiên cứu của mình, và trên thực tế, nhiều tạp chí, tập san của các đơn
vị đã ra đời.
Trong các doanh nghiệp, Công ty Phát triển và Đầu
tư công nghệ (FPT) là một doanh nghiệp tư nhân đã thành lập báo điện tử
VnExpress từ năm 2001. Tờ báo tư nhân này kịp trở thành báo điện tử hàng
đầu của Việt Nam và nằm trong top 500 báo điện tử có nhiều độc giả nhất
thế giới trước khi Thủ tướng Chính phủ giao nó cho Bộ Khoa học và Công
nghệ trực tiếp quản lý vào năm 2008. Một số tên tuổi nổi tiếng khác
trong báo giới Việt Nam như báo điện tử VietNamNet, Đài Truyền hình kỹ
thuật số VTC do các doanh nghiệp nhà nước (Tập đoàn Bưu chính - Viễn
thông Việt Nam VNPT, Tổng công ty Truyền thông đa phương tiện VTC) thành
lập. Khi các doanh nghiệp này được cổ phần hóa, đài và báo của họ không
còn là của doanh nghiệp nhà nước nữa. Mãi đến năm 2008, Thủ tướng Chính
phủ mới giao VietNamNet và Đài truyền hình VTC cho Bộ Thông tin và
Truyền thông quản lý. Ngoài ra, do thay đổi cơ cấu tổ chức bộ máy nhà
nước, một số cơ quan cấp tổng cục đã chuyển thành tập đoàn kinh tế hoạt
động theo mô hình doanh nghiệp như Tập đoàn Công nghiệp than và
khoáng sản Việt Nam, Tập đoàn Công nghiệp cao su Việt Nam, Tổng công
ty Hàng không dân dụng Việt Nam, Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Việt Nam,…
Các doanh nghiệp này này cho đến nay vẫn tiếp tục xuất bản những ấn
phẩm báo chí chuyên ngành của cơ quan nhà nước trước đây.
Góp phần đáng kể
Bên cạnh sự tồn tại các “cơ quan báo
chí” độc lập của tổ chức tôn giáo, trường đại học và viện nghiên cứu
ngoài công lập, doanh nghiệp nhà nước và doanh nghiệp tư nhân, còn có
một thực tế đáng quan tâm đang diễn ra hiện nay là ngày càng có nhiều cơ
quan báo chí liên kết với tổ chức, cá nhân ra các ấn phẩm phụ của báo
in, sản xuất các chương trình, kênh giải trí trên đài phát thanh, truyền
hình. Điều 46 dự thảo Luật Báo chí sửa đổi đã thừa nhận sự liên kết này
bằng quy định: “Cơ quan báo chí được phép liên kết trong hoạt động báo
chí với khác, pháp nhân, cá nhân có đăng ký kinh doanh phù hợp với lĩnh
vực liên kết theo quy định của pháp luật sau khi được sự đồng ý của cơ
quan chủ quản.” Sự tham gia của tư nhân vào hoạt động báo chí đã góp
phần đáng kể vào sự phát triển của báo chí, làm cho báo chí đa dạng hơn,
sinh động hơn, hấp dẫn hơn. Tuy vậy, thời gian qua, không ít lần Bộ
Thông tin và Truyền thông đã phải xử phạt các hành vi vi phạm Luật Báo
chí, chủ yếu xảy ra ở hoạt động liên kết. Theo chúng tôi, những hành vi
vi phạm này xảy ra là do đối tác liên kết của cơ quan báo chí nhà nước
không phải chịu trách nhiệm chủ yếu về sản phẩm báo chí liên kết. Nếu họ
không phải “núp bóng” cơ quan báo chí nhà nước mà được đứng ra tổ chức
báo của mình thì hẳn là ý thức trách nhiệm sẽ cao hơn. Kinh nghiệm của
các nước phát triển cho thấy, ở các nước này, báo chí chủ yếu là của tư
nhân, tuy rất đa dạng về quan điểm, phong cách nhưng đều phải tuân thủ
các quy định của pháp luật, trước hết là quy định của các bộ luật hình
sự, dân sự. Những hành vi đưa tin sai sự thật, xúc phạm tổ chức, cá
nhân, tiết lộ bí mật quốc gia, kích động bạo lực và các hành vi vi phạm
pháp luật khác có thể dẫn đến những án phạt rất nặng, thậm chí dẫn đến
phá sản là điều mà không một chủ báo nào không sợ.
Một đoàn khảo sát thuộc Liên hiệp hội Khoa học
& Kỹ thuật Việt Nam đã tới Anh và BBC tìm hiểu về luật tự do thông
tin trong dịp hè 2015.
Về cơ sở pháp lý, thực ra, việc
thừa nhận báo chí tư nhân không chỉ phù hợp với Hiến pháp mà còn phù
hợp với quy định của Luật Báo chí hiện hành và của chính Điều 1 dự thảo
Luật Báo chí sửa đổi: “Báo chí ở nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam
là phương tiện thông tin đại chúng thiết yếu đối với đời sống xã hội ;
là diễn đàn của nhân dân.”
Với quyền tự do ngôn luận, tự do báo
chí được quy định trong Hiến pháp và trong Luật Báo chí, công dân có
quyền lập diễn đàn của mình dưới nhiều hình thức – hoặc tham gia trao
đổi các vấn đề kinh tế - xã hội trên các cơ quan ngôn luận “của Nhà
nước” hoặc thành lập diễn đàn của mình và chịu trách nhiệm trước pháp
luật về hoạt động của diễn đàn. Trước một việc sớm muộn cũng diễn ra,
chủ động nghiên cứu, ban hành quy phạm pháp luật để điều chỉnh sẽ tốt
hơn là ứng phó một cách thụ động.
Thái độ dè dặt
Theo
chúng tôi, về đối tượng được thành lập cơ quan báo chí, tốt nhất nên
quy định : “Đối tượng được thành lập cơ quan báo chí là cơ quan nhà nước
Việt Nam và các tổ chức hợp pháp của Việt Nam. Chính phủ quy định việc
xuất bản, phát hành ấn phẩm của cơ quan đại diện các tổ chức quốc tế, tổ
chức nước ngoài tại Việt Nam.” Trong khi giữ thái độ dè dặt, chỉ chấp
nhận sự tham gia của tư nhân vào hoạt động báo chí dưới hình thức liên
kết với cơ quan báo chí “nhà nước”, dự thảo Luật Báo chí sửa đổi lại mở
cửa khá rộng với cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội các cấp. Theo báo cáo
của Bộ Thông tin và Truyền thông, tới nay, cả nước đã có trên 800 cơ
quan báo chí, với gần 1500 ấn phẩm, 68 đài phát thanh, truyền hình. Thậm
chí, một số địa phương còn tổ chức đài phát thanh - truyền hình cấp
huyện.
Sự phát triển của báo chí thể hiện tác động tích cực của
Luật Báo chí trong cuộc sống. Tuy nhiên, việc phát triển quá nhanh số
lượng cơ quan báo chí và đội ngũ nhà báo trong khi vẫn duy trì chế độ
bao cấp về xuất bản và phát hành đang đặt ra những vấn đề cần được điều
chỉnh kịp thời. Đại bộ phận báo, đài hiện nay vẫn được Nhà nước bao cấp
toàn bộ hoặc một phần về nhân sự, trụ sở, trang thiết bị, chi phí in
ấn và được phát hành tới các đơn vị hành chính, các tổ chức chính trị,
xã hội cũng bằng ngân sách nhà nước; số cơ quan báo chí tự cân đối thu
chi chỉ vào khoảng trên dưới 10 đơn vị và cũng chỉ đối với khoảng vài
chục ấn phẩm báo chí; chỉ một vài đài phát thanh - truyền hình có thính
giả, khán giả thường xuyên.
Một số cơ quan báo chí còn đồng thời
sở hữu nhiều loại hình báo chí, như Thông tấn xã Việt Nam có bản tin,
báo in, báo điện tử và kênh truyền hình riêng; Đài Tiếng nói Việt Nam
cũng có báo in, báo điện tử và kênh truyền hình. Bên cạnh đó, một số
ngành cũng thành lập riêng các đài truyền hình của mình. Sắp tới một
kênh truyền hình cũng được thành lập ở Báo Nhân Dân. Có thể nói đây là
hậu quả của chính sách bao cấp tràn lan, thiếu quy hoạch hợp lý trong
một thời gian dài, gây lãng phí lớn về thời gian, công sức và tiền của,
cần sớm được khắc phục.
Đáng tiếc là dự thảo Luật Báo chí sửa đổi
lần này không những không đưa ra được quy định điều chỉnh tình trạng nói
trên mà còn tăng thêm gánh nặng cho ngân sách nhà nước và chi phí xã
hội bằng quy định tại Điều 7 về việc lập Quỹ hỗ trợ phát triển báo chí
với nguồn “hỗ trợ từ ngân sách nhà nước, tài trợ của cơ quan, tổ chức,
cá nhân và các nguồn hợp pháp khác”.
Ba mô hình
Theo
chúng tôi, để giảm gánh nặng cho ngân sách nhà nước, đồng thời nâng cao
chất lượng báo chí, Luật Báo chí cần quy định rõ các mô hình tổ chức
báo chí, cụ thể là 3 mô hình sau: Tác giả đề xuất ba mô hình tổ chức báo chí nhằm
giúp nhà nước giảm gánh nặng ngân sách, đồng thời nâng cao chất lượng.
- Mô hình “cơ quan nhà nước”,
chỉ bao gồm cơ quan báo chí của Trung ương Đảng, Quốc hội và Chính phủ
(Báo Nhân dân, Tạp chí Cộng sản, Thông tấn xã Việt Nam, Đài Truyền hình
Việt Nam, Đài Tiếng nói Việt Nam, Báo Đại biểu nhân dân). Các đơn vị này
được ngân sách nhà nước đảm bảo hoàn toàn về trụ sở, phương tiện làm
việc, lương và công tác phí; nhưng việc phát hành, đơn vị phải tự lo.
-
Mô hình “đơn vị sự nghiệp có thu”, bao gồm cơ quan báo chí của các bộ
ngành; tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương; các tổ chức chính trị, tổ
chức chính trị - xã hội ở trung ương. Cơ quan chủ quản có trách nhiệm
đảm bảo cung cấp trụ sở, phương tiện làm việc khi thành lập đơn vị; còn
toàn bộ hoạt động của đơn vị theo nguyên tắc tự cân đối thu chi.
-
Mô hình “doanh nghiệp kinh doanh có điều kiện”, bao gồm báo chí của tổ
chức khác, thực hiện nghĩa vụ tài chính với Nhà nước như các doanh
nghiệp thuộc khối văn hóa.
Trên cơ sở quy định này, Chính phủ sẽ
xác định lộ trình để các bộ, ngành, địa phương, tổ chức sắp xếp lại cơ
quan báo chí của mình phù hợp với yêu cầu phát triển và khả năng của nền
kinh tế. Đối với hoạt động phát thanh - truyền hình, cần tách tổ chức
truyền dẫn, phát sóng khỏi các đài phát thanh - truyền hình, thu gọn đầu
mối để tránh tình trạng lãng phí do các đài chồng lấn sóng nhau và đài
nào cũng phải liên tục nâng cấp trang thiết bị như hiện nay.
Bài
viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, nguyên Đại biểu Quốc hội,
nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, Giáo dục, Thanh niên, Thiếu niên và
Nhi đồng của Quốc hội Việt Nam. Bài được đăng trên BBC với sự đồng ý
của tác giả.
