Ý
nghĩa nhân tính trong văn hóa Cổ Hy
lạp
Nguyễn Đăng Trúc
I.1. Văn hóa và ý nghĩa nhân tính
Chúng ta chứng kiến vô số định
nghĩa về văn hóa. Mỗi định nghĩa đều tiền kiến một nhận thức nào đó về nhân
tính. Phát huy ý nghĩa nhân tính mà chúng ta tiền kiến như là một chân lý hiển
nhiên, chúng ta gọi đó là sinh hoạt văn hóa trong nếp sinh hoạt ngày ngày của
chúng ta.
Mỗi tác giả, mỗi thế hệ, mỗi
truyền thống sinh hoạt văn hóa đông, tây, kim, cổ, cấp vùng, cấp quốc gia hay
bộ lạc v.v. đều chiếu theo mẫu mực chân lý về nhân tính, mà người ta tiền kiến đương nhiên phải là như thế, để định chuẩn thế nào là văn hóa và
thế nào thế nào là phi văn hóa.
Xuyên qua những hình ảnh rất linh
động, cuốn Tây Du Ký của Ngô Thừa Ân
vào cuối thế kỷ16 phác họa những ý nghĩa nhân tính mà, trong mỗi gây phút, bất
cứ nơi đâu, mỗi người trong chúng ta có thể tiền kiến và thực hiện ngay trong
cuộc sống của mình. Rồi từ tiền kiến mê
lầm đó, mỗi người, mỗi nền văn hóa cứ nhắm mắt đi tới :
- Chúng ta có một Tề Thiên, con khỉ dựa vào sự hiểu
biết để tự định nghĩa mình ngang Chúa Tể Trời Đất, một Ađam và Evà muốn hiểu
biết để bằng Thiên Chúa (theo Thánh Kinh
Do-thái giáo và Ki-tô giáo), một Prométhée con người làm ra Trời trong Bi kịch Prométhée bị trói của thi hào Eschyle,
một Oedipe nắm ánh sáng chân lý trong tay trong Bi kịch Oedipe-Vua của Sophocle,
Hy lạp, và đặc biệt hơn cả là con người
lý trí (homo sapiens) của nền văn hóa truyền thống tây phương.
- Một Trư Bát Giới, con lợn chỉ biết ăn ngũ, hình ảnh con người chỉ
nhận ra mình nơi sinh lực vũ trụ, con người hưởng thụ và vui chơi, một homo ludens làm chuẩn mực cho nhiều
trường phái lãng mạng đông tây; và cũng là hình ảnh của con người của văn minh
và văn hóa tiêu thụ thời hậu kỹ nghệ
chúng ta đang sống.
- Một Sa Tăng, con dã tràng cần cù lao tác, tiền kiến ý nghĩa nhân
tính nơi khả năng biến thiên nhiên thành thế giới văn minh, thành ‘Nhân Loại’
do bàn tay con người tác tạo, thành nếp văn hóa qua chính lao động của mình.
Con người homo faber ấy một thời đã
là mẫu mực cho nền văn hóa của thế giới cộng sản.
- Nhưng chúng ta cũng có một Huyền Trang, con người khiêm tốn
khao khát đón nhận một Ánh Sáng từ « bên kia bờ » (Huyền) đến cứu độ
để « ngộ » được nhân tính chân
thật, - một Ánh sáng mà Tề Thiên, Trư Bát Giới, Sa Tăng… không hề biết đến-.
Ba hình ảnh Tề
Thiên, Trư Bát Giới, Sa Tăng tiêu biểu cho vô số ý nghĩa nhân tính khác nhau
mà, vì mang nghiệp[1] sai lầm gắn liền với số phận làm người, mỗi người chúng ta đều có thể
« tự làm ra cho mình ». Ba hình ảnh tượng trưng cho vô số những nền
văn hóa mà mỗi người, mỗi giai đoạn lịch sử, mỗi phương (đông cũng như tây),
mỗi dân tộc … tự xác quyết cho rằng
truyền thống, nếp sinh hoạt của riêng mình là cho con đường chân lý duy nhất,
cao cả và huy hoàng nhất.
Nhưng bên trên vô số[2] những
con đường văn hóa do bàn tay con người làm ra xuyên qua lịch sử, còn có những
trực giác ngược đời về ý nghĩa nhân
tính, những trực giác đến với con người vượt lên trên những tiền kiến đang trói
buộc con người và xã hội[3]. Còn
có những Huyền Trang, những thánh hiền, những thi
hào, những nhà tư tưởng có duyên tiếp nhận cảm hứng từ bên kia bờ ; họ nhắc
chúng ta nên khiêm tốn và tỉnh thức nhận ra thân thế kỳ lạ của mình. Chúng ta hẳn
là con người ; thế nhưng chúng ta đang nổi trôi giữa vô số những tiền kiến
lạc lầm và mâu thuẩn về ý nghĩa nhân tính của chúng ta !
Bên trên những lối mòn văn hóa mà
xã hội cho rằng đương nhiên phải là
như thế, còn có ánh sáng do Lửa từ Trời, còn có cảm hứng đến từ « bờ bên
kia », cảm hứng mà Nguyễn Du gọi là « giác duyên », hoặc là ơn lộc bất
ngờ đến, có thể đưa con người trầm luân thoát ra cõi
« bất nhân » và bước vào cửa của nhà nhân tính (Tiền Đường). Khi bước chân được vào Tiền Đường ấy, văn
hóa hay tư tưởng sẽ không còn là nhắm mắt đi tới để phát huy một tiền kiến nào
đó về ý nghĩa con người, nhưng là trực giác về ý nghĩa nhân tính như một vấn đề
và mải mải sẽ như là vấn đề duy nhất.
I.2. Phương pháp tiếp cận bộ môn văn hóa
Nếu văn hóa, tư tưởng, đạo lý… có
nội dung thiết yếu là trực giác về vấn đề nhân tính, và thể hiện cuộc sống con
người dưới ánh sáng của trực giác ấy, thì việc tiếp cận bộ môn văn hóa lại cần đáp ứng ba điều kiện căn bản
nầy :
-
Xác định nội dung văn hóa trong
khuôn khổ của vấn đề ý nghĩa nhân tính : Một yếu tố hay sinh hoạt
có tính cách văn hóa chỉ khi nó có tương quan trực tiếp đến nội dung thiết yếu
nầy. Chẳng hạn khi muốn đề cập huyền thoại của dân tộc Việt Nam trong khuôn khổ
văn hóa, thì huyền thoại đó phải được qui chiếu vào vấn đề khai triển ý nghĩa
nhân tính; nếu không, thì việc làm nầy chỉ được xem là một đối tượng cho bất cứ
một bộ môn nào khác mà thôi.
-
Trực giác về ý nghĩa nhân tính phải được thể hiện
qua một công đồng con người trong lịch sử, và phải là cương thường hay còn gọi
là Đại
Ký Ức làm giềng mối hướng dẫn cuộc sống làm người của cộng đồng liên
hệ. Chẳng hạn như huyền thoại dựng nước của cộng đồng người Việt (chuyện Hồng
Bàng Thị, chuyện Bánh Dày Bánh Chưng, Chuyện Trầu Cau…ghi lại trong tác phẩm Lĩnh Nam Chích Quái), chẳng hạn như truyện Kiều của Nguyễn Du…, những nội dung như thế đều
được hầu hết người dân xem là những ký ức muôn thủa, những hứng khởi quen thuộc
gây cảm hứng cho các tập tục, giao tế, sáng tác nghệ thuật .v.v. Nếu một cổ vật
nào đó bất ngờ được đào bới lên, nhưng không một yếu tố nào của nó quen thuộc với
tâm tư hay nếp sống người dân, thì đó chỉ là một món đồ cổ để trang trí cho
vui, chứ không có chút hồn văn hóa nào.
-
Điều kiện thứ ba, và cũng là điều kiện rất quan
trọng giúp chúng ta tránh được những suy đoán chủ quan, những giải thích tùy
hứng, thường có tính cách chính trị nhất thời hay nặng về ý hệ hơn là một lối
tiếp cận có tính cách văn hóa. Điều kiện đó là chứng cứ hay vết tích cụ thể còn
lưu lại và có thể truy cứu được. Những chứng cứ cụ thể chẳng hạn như
bản văn Truyện Kiều của Nguyễn Du,
tác phẩm Lĩnh Nam Chích Quái do Vũ
Quỳnh hiệu chính, các tập tục nghi lễ của người Việt trong năm… Về mặt tiêu cực
liên quan đến điều kiện nầy, thế giới không quên được lối làm văn hóa của Đức
Quốc Xã trong thế kỷ 20, khi chế độ nầy nêu lên giả thuyết về chủng tộc
Nhật-nhĩ-man là chủng tộc tinh tuyền và cao cả của người Đức !
II. Ý nghĩa nhân tính trong văn hóa Cổ Hy lạp
Những nền văn hóa còn tồn
tục và chi phối nếp sống thế giới chúng ta hôm nay có nhiều điểm trùng hợp kỳ
lạ. Thật thế, những trực giác khai sinh ra chúng đều mang một nội dung duy
nhất: vấn đề ý nghĩa nhân tính. Và về
thời điểm, các nền văn hóa nầy hầu như cùng xuất hiện vào một thời mà triết gia
Karl Jaspers gọi là thời trục (từ
khoảng thế kỷ thứ VII trước công nguyên đến thế kỷ thứ V trước công nguyên).
- Văn hóa Hy lạp: Thời Bi Kịch Hy lạp [Eschyle (- 525/-457)- Prométhée bị trói, Sophocle (-496/-406)
– Oedipe-Vua; các nhà tư tưởng
Héraclite (-544/-480), Parménide (-510/…), Socrate (- 470/-399)…
- Văn
hóa Trung hoa : Lão Tử
(khoảng -VI) ; Khổng Tử (-551/-479).
- Đức
Phật (- 563/-483) và truyền thống Phật giáo.
- Truyền thống Thánh Kinh Do-thái giáo và Ki-tô giáo : Thời các
Tiên tri (khoảng thế kỷ –IX đến –V), các Bản Thánh Kinh được ghi chép (khoảng –VII đến –V).
Để có một ý niệm về nội dung trực
giác duy nhất của tư tưởng, của văn hóa theo các vị thánh hiền nầy, chúng ta
nêu lên đây một số dấu tích nơi những nền văn hóa còn tồn tục.
II.1. Các nhà tư tưởng Bi kịch Hy lạp
Các nhà tư
tưởng Bi kịch Hy lạp, đặc biệt Eschyle
và Sophocle trong hai bản kịch Prométhée
bị trói và Oedipe-Vua, là những chứng cứ hùng hồn
về vấn đề nhân tính như là ưu tư duy
nhất của văn hóa. Hai nhà nghiên cứu Jean-Pierre Vernant và Pierre
Vidal-Naquet đã đưa ra nhận xét chính xác như sau trong tác phầm Myhte et tragédie en Grèce ancienne :
« Người ta có thể luận chứng rằng … Bi kịch Hy
lạp xuất hiện vào cuối thế kỷ thứ –VI khi lối nói thần thoại không còn tác dụng
trên thực tế chính trị của Thành phố nữa…Trong bối cảnh mới của Bi kịch, vai
người hùng không còn là một mẫu mực để nêu gương sáng; nhưng nó đã trở
thành một vấn đề cho chính mình và cho kẻ khác… ».[4]
« Trong nhãn quan Bi kịch, người và sinh hoạt
con người không được trình bày như những thực tại mà ta có thể định nghĩa hay
mô tả, nhưng như những vấn nạn. Những nội dung nầy được xem là những ẩn số mà ý
nghĩa song mang của chúng không bao giờ có thể thiết định và thấu triệt
nổi. »[5]
Qua bản kịch Prométhée
bị trói, Eschyle
nêu lên cuộc chiến bi thảm làm nên đạo lý con người. Cuộc chiến làm người, cuộc
chiến đem lại ý nghĩa cho nhân tính ấy được mô phỏng qua hai khuôn mặt, hai lý
lịch mâu thuẩn của Prométhée :
-
Một Prométhée ăn cắp lửa của Trời Cao, đánh tráo nguồn ánh sáng liên quan
đến sự hiểu biết về ý nghĩa nhân tính và dẫn đưa con người vào đường lầm lạc.
Prométhée nầy chỉ biết nguy cơ ‘trước
mắt’ của con người nơi khổ đau thân xác - sinh, lão, bịnh, tử-, và tìm cách
cứu con người bằng con đường hiểu biết, bằng khả năng làm nên xã hội văn minh,
kỹ thuật, bằng việc tôn vinh thần thánh[6] theo ước muốn và trí tưởng tượng
của mình đi kèm với những phù phép, nghi lễ linh tinh ..., nhằm tạo ra những hy
vọng hão huyền[7]. Con đường nầy gọi là Τέχνη (là Vi trong Đạo Đức Kinh, là Karma
trong ngôn ngữ nhà Phật, là Tài theo
lối dùng chữ của Nguyễn Du, là Ta tự làm
ra Ta). Con đường nầy là con đường mà thiên
hạ (Xem chương II Đạo Đức Kinh), tức là chúng ta trong nghiệp chết mất nhân tính hoặc quên lãng lý lịch của mình, đang đi.
- Nhưng
còn có một Prométhée khác, Prométhée con của Thémis (Công Lý), chứ không phải Prométhée ăn cắp lửa vốn là con
của Gaia (Thổ địa) tự nhận là Thémis. Prométhée nầy chia sẻ khổ đau
cùng nàng trinh nữ Io (hình ảnh của nhân loại nguyên sơ vô tội). Khổ đau
nầy liên quan đến Κρόνοζ là Thời riêng của nhân tính. Κρόνοζ là Thời mà con người không nhận ra, vì con người bị
nghiệp lầm che mờ đã giản lược vào thời gian vũ trụ, thời gian của « sinh,
lão bệnh, tử ». Khi được cư ngụ nơi
Κρόνοζ, Thời của nhân tính, nàng trinh nữ Io và Prométhée
sẽ khổ,
vì « từ bên kia bờ » (Eschyle gọi là từ bóng đêm đối chiếu với ngày của
lửa ăn cắp) Đấng Siêu Việt luôn cháy lửa yêu thương và muốn đêm ngày sống
chung cùng giường với nàng để mối liên kết Trời-Người, là hôn nhân (Гάμος) làm nên sức sống mới của nhân
tính[8], được khai sinh. Nàng Io và Prométhée con của Thémis (Công Chính)
khổ vì phải chết đi thân phận lầm lạc cũ, thân phận tự mãn, cô đơn không tương
giao với Ai Khác. Họ khổ vì, nơi nhân
tính mới được hình thành trong mối tương giao mới, Đấng Siêu Việt đến với con
người luôn vượt lên tài sức hiểu biết và đo lường của con người. Và từ Lửa
Trời, từ tình yêu siêu việt của Ai Khác bên kia bờ đến với mình, nay con người
được nối kết với con người, - Prométhée nối kết với Nàng Io-, qua mối thông giao Nguồn Khổ là sinh lực mới
của nhân tính. Sinh lực mới nầy giúp người con của Thémis hoàn thành nhân tính
trong cuộc chiến với Hermès, sứ thần của thế giới ảo tưởng (của lửa ăn cắp), và
kiên cường cư ngụ nơi Nguồn Khổ của Κρόνοζ, Thời
của nhân tính (Xem phần kết Bi kịch nầy của Eschyle).
Sức sống văn hóa nay là cuộc chiến làm người giữa hai Prométhée,
giữa
Τέχνη (Tài) và Μοϊρα (Mệnh), hai thân phận mâu thuẩn của nhân tính.
Qua kịch bản Oedipe-Vua, Sophocle lại đưa cuộc chiến làm
người nầy đến mức rốt ráo hơn nữa. Ca đoàn trong Bi kịch gọi đây là cuộc chiến
kỳ diệu (ἀπόλεμος ὅδε
γ´ὁ πόλεμος )[9]. Nó không còn được diễn tả gián tiếp như trong bản kịch
của Eschyle, nhưng đây là cuộc vật lộn nêu đích danh hai bộ mặt, hai lý lịch
của nhân tính :
-
Một bên là Oedipe,
- homo sapiens-, con đường (Πους = chân) của người hiểu biết (Oĩδα = biết,
thấy) có hai mắt mở toang ra nhìn dưới ánh sáng của trí năng, của khả năng đo
lường sự vật, chế ngự được thời gian và thân xác. Nhờ khả năng hiểu biết sự vật
nầy, con người tạo ra cho mình một thế giới những ý tưởng trừu tượng, phổ quát,
không đổi thay, « không chết ». Con người nầy tự định nghĩa nhân tính
của mình như kẻ nắm ánh sáng hiểu biết trong tay[10], biến thần thánh, con người, và mọi sự trên trời dưới đất thành những đối
vật mà mình là chúa tể có khả năng chế ngự, thành những dụng cụ cho quyền năng
thống trị duy nhất của mình. Trong thế giời của con người làm chủ tuyệt đối ấy[11], không
có thần, không có người, chỉ có đối vật. Người hiểu biết nầy được mô tả là mất
thần, vô thần (Νῦν δ´ ἄθεος μέν εἰμ´)[12], hay sát thần. Thay vì làm Prométhée ăn cắp ánh sáng của Trời, làm người vẽ bày thần tượng
theo ý mình rồi cắm đầu chạy theo thần tượng ấy như bi kịch của Eschyle gợi
lên, nay người hiểu biết Oedipe trong
bi kịch Sophocle lại tự tuyên dương chính
mình là ánh sáng (ἐγὼ φανῶ), là cha đẻ ra nhân tính của mình. Trên đường
đi tìm Đạo bằng đôi mắt mở toang, chính Oedipe giết Nguồn ẩn kín ban cho mình
lý lịch làm người (cha ruột Laios), rồi ngồi vào ghế của Vua Cha, và lấy cả Mẹ
ruột Jocaste làm vợ. Mẹ Jocaste, Nguồn tình yêu ấy của Cha mình, là Thời[13] đưa
mình vượt lên trên thân phận các sinh vật trong vũ trụ, nay bị người hiểu biết homo sapiens giản lược thành thời gian
của thế giới tự nhiên mà mình có thể chế ngự (thành vợ) để sinh ra muôn ngàn ý
niệm về người, muôn ngàn định nghĩa nhân tính dị dạng[14], rợp
khôn theo ý thích và tưởng tượng của trí khôn.
-
Nhưng gắn liền với một homo sapiens Oedipe mất thần đó (ἄθεος), còn có con người linh-ư-vạn-vật, một Oedipe mang dấu tích KHỔ ở chân do
người Cha ẩn kín Laios ghi khắc[15] nhằm giúp con người mang nghiệp lạc lầm nhận ra nhân
tính hay lý lịch siêu việt. Thật thế, tên gọi Oedipe có nghĩa là bước chân ‘người
tài trí’ homo sapiens (Oĩδα), nhưng đồng
thời cũng có nghĩa là ‘người mang thương tích khổ đau ở chân’ (Οἰδί - Οἰδαλέος). Trong thân phận tại thế lạc lầm của Oedipe, Nguồn Khổ là Mẹ Jocaste, hiện thân cho
Lửa Trời, cho tình yêu của Cội Nguồn Siêu Việt ẩn kín Laios, cho nỗi Nhớ Laios[16]. Nguồn Khổ Jocaste nầy là Thời mới, là
Mẹ tái sinh một nhân tính chân thật được nuôi dưỡng bằng mối tương giao với Cội Nguồn thần thánh. Mối tương giao căn nguyên
làm nên nhân tính được Sophocle gọi là hôn
nhân (Гάμος) giữa con người và Người Cha ẩn kín. Chính mối tương giao mới nầy (chiều
kích Trời, chiều kích thần thánh của con người) sẽ tố giác sai lầm[17] của con người, khi con người dựa trên
mối tương giao giữa ‘chồng Oedipe’ và ‘vợ Jocaste’ (giữa con người và thiên
nhiên bên ngoài, mối tương giao mà ta thường gọi là lý trí, là thước đo Đất) để định nghĩa nhân tính. Trong mối tương
giao mới làm nên nhân tính, Thần và người chung quanh mình luôn là Kẻ Khác và những người khác, theo nghĩa là siêu việt, vượt lên trên mọi hình thức đo lường
của tài trí con người. Nhân tính không còn bị tiền kiến là một bản thể bất biến
và cô đơn tự mãn, một chủ thể chế ngự những đối vật trong thế giới ý tưởng (ý
thức hệ) do mình tạo ra nữa ; nhưng nay là mối tương giao giữa người với Kẻ Khác và với những người khác, mải mải là khác mình nhưng luôn nối kết với mình. Khi đưa tay lấy
kim găm trên áo Mẹ Jocaste, là Nguồn Khổ - Nỗi Nhớ Laios-, để đâm vào mắt chính mình
hầu tiếp nhận Nỗi Nhớ Nguồn, Oedipe thông dự vào Ánh sáng mà đôi mắt mở toang của trí khôn luôn bất cập, thông dự vào Ánh sáng ‘từ bên kia bờ’ mà
đôi mắt mù của tiên tri Tirésias, kẻ phát ngôn Chân Lý và am tường lý lịch
thật cũng như tội ác của Œdipe, là tượng trưng. Và trong Nỗi Nhớ đến từ Nguồn Khổ nơi
Mẹ Jocaste, Oedipe không còn nhìn những người dân Thành Thèbes là thần-dân, là
đối vật ‘dùng’ cho quyền uy hiểu biết
của mình. Nhưng nay họ là những con người, những « người khác » giống
mình, cùng mình chia sẽ Nỗi Nhớ Nguồn, và nối kết với mình để cùng nhau hoàn
thành nhân tính chung trong Nỗi Nhớ căn nguyên nầy (Xem phần hai của Bi kịch).
II. 2. Tư tưởng thi ca của
Héraclite và Parménide
Nhân tính gắn liền với hai thân
phận căn nguyên
- vừa có
thể chết mất vì mê lầm bởi Tài mà
mình hiện mang vào thân,
- lại vừa
có thể được Mệnh là Khổ cứu độ để thức
tỉnh và tìm lại lý lịch ẩn kín của mình,
nên con đường hoàn thành nhân
tính, hoặc còn gọi là Đạo làm người, là một cuộc
giao tranh thần thánh, một cuộc giao tranh mà không vị thánh hiền đông tây,
cổ kim nào lại không cảm hứng và không xem đó là cốt lõi của văn hóa.
Sophocle ca ngợi cuộc giao tranh
thần thánh ấy như sau :
Ca
đoàn : « Đây là cuộc chiến
vinh quang đem lại sự sống cho dân nước, xin Trời đừng bao giờ để nó phải ngưng
nghỉ.- Τὸ
καλῶς δ´ ἔχον
πόλει πάλαισμα μήποτε λῦσαι θεὸν
αἰτοῦμαι· »[18].
Thật thế, bên trên lối nhìn của
nhà tư tưởng ‘đo đất’ Aristote từng mô tả Héraclite,
Parménide, Socrate là những nhà hiểu biết truy tìm bản thể của các sự vật (physiologues), một lối nhìn được truyền
thống triết học lặp đi lặp lại, chúng ta có thể gặp được nơi các hiền nhân Hy
lạp nầy những cảm hứng thi ca đến từ bên kia bờ mặc khải nội dung duy nhất, đó
là vấn đề ý nghĩa nhân tính và đạo lý làm người nơi cuộc chiến vinh quang. Họ không
truyền đạt gì khác hơn ngoài những cảm hứng
mà các nhà tư tưởng Bi kịch đã gợi lên.
Héraclite đã mở đầu cuốn sách của
mình bằng câu : « Λόγος (Lý, Tương giao) người ta/ mải mải/ không thể biết
được - (τοῦ
δὲ) λόγου τοῦδ᾽
ἐόντος (ἀεὶ)
ἀξύνετοι γίγνονται
ἄνθρωποι)’».[19] Đây là câu
tóm kết toàn bộ tư tưởng của Héraclite[20], một câu nói mà truyền thống Tây phương xem như viên
đá xây dựng nền móng văn hóa và tư tưởng.
Nhưng đây cũng là viên đá làm vấp ngã. Và vấp ngã như thế vốn là nghiệp
chướng của bất cứ nền văn hóa nào, vì văn hóa vốn gắn liền với thân phận ‘có thể
lầm lạc tự căn’ của con người.
Vào giai đoạn hai của tư tưởng của
Platon, còn gọi là thời xây dựng hệ thống triết học, và nhất là trong các tác
phẩm của Aristote, Λόγος được hiểu là lý (ratio,
la raison), là sợi giây nối kết hay sức sống của vũ trụ và đồng thời cũng
là khả năng am tường của con người về lý ấy.
Với ý nghĩa nầy của Λόγος (lý), con người nhận ra mình là chủ
vũ trụ[21]
và định vị lý lịch được xem là cao cả của mình. Con người đo lường được vũ trụ
và từ đó cũng đo lường được lý lịch của mình dựa vào cùng một lọai thước đo. Con người như thế thường được gọi là con người có lý trí hoặc con người hiểu biết (homo sapiens). Cũng vì thế Aristote gọi
các nhà tư tưởng tiền-Socrate là những nhà vật lý (physiologue, physicien) hoặc là những nhà thâm cứu về nguyên lý của
vũ trụ. Và từ đó, với ánh sáng của người hiểu biết chỉ thấy được tương giao con
người và vũ trụ - tương giao mà Sophocle gọi là hôn nhân dị dạng (ἄγαμον
γάμον) giữa Oedipe và Jocaste -, Λόγος của hiền nhân Héraclite bị giản
lược thành lý trí, thành thước đo đất. Héraclite nay trở thành một
nhà ‘đo đất’ (géo-mètre) chập chững đi vào khoa học về nguyên lý vũ trụ,
như lời đánh giá minh nhiên của Aristote trong quyển đầu của tác phẩm Siêu Hình
Học (Métaphysique)[22].
Nhưng bên cạnh một Héraclite bị
biến thể thành nhà « đo đất », những tác phẩm đầu của Platon[23]
còn cho biết có những nhà tư tưởng thi ca Cổ Hy Lạp, trong đó có Héraclite, chỉ
ưu tư về thân phận con người, chứ không màng kiến thức nào khác (rien de trop). Và Λόγος nêu lên ở đầu câu và đầu tập
sách của Héraclite là mối tương giao làm nên nhân tính như Eschyle, nhà tư tưởng
đương thời với ông, đã gợi lên qua chữ Гάμος (và Sophocle sẽ dùng
lại). Λόγος cũng là Гάμος, là tên gọi nhân tính chân thật được kết dệt nơi hôn nhân giữa Đấng Siêu Việt (Zeus trong đêm) và nàng trinh nữ Io. Λόγος, Lý cao cả, Tương giao kỳ bí, không phải là lý
(la raison) được hiểu là khả năng hiểu sự vật hoặc là lửa của Prométhée, tên đánh tráo Lửa từ Trời.
Ngược lại, « bên kia bờ » của thước đo đất, của ánh sáng hiểu biết
con người và của thời gian vũ trụ đang đổi thay, Λόγος là mối Tương giao của Sấm Sét[24],
của Lửa Trời bất ngờ đến với con người. Tương giao mới nầy
đốt cháy
và tiêu hủy ‘con người được định nghĩa trong khuôn khổ ánh sáng đo đất’ thành
tro bụi, và thổi vào con người một thần lực[25]
mới, nâng con người siêu vượt lên trên vũ trụ (linh ư vạn vật).
Với trực giác về Λόγος đến từ Trời, con người nhận ra
mình mang hai thân phận gắn liền với hai lý lịch, hai ý nghĩa về « lý », hai tương giao mâu thuẩn loại
trừ nhau[26]. Nay
con người được đưa vào cuộc chiến (Πόλεμος)[27] để hoàn thành nhân tính, một cuộc
chiến vượt lên trên tất cả những tương phản trong thiên nhiên và những biện chứng
phát xuất từ nhận thức con người. Chính cuộc chiến thần thánh nầy gây cảm hứng
cho tư tưởng Bi kịch Hy lạp, và đó cũng là nội dung duy nhất nơi Đạo lý của các
thánh hiền cổ kim đông tây.
Song song với Héraclite, thi hào
Parménide, một cột trụ khác của văn hóa Cổ Hy lạp cũng không tuyên dương gì hơn
ngoài Đạo lý làm người được trực giác như là cuộc chiến giữa hai thân phận mâu
thuẩn gắn liền với nhân tính. Và y như trường hợp của tư tưởng Héraclite, Bài Thơ của Parménide, vốn là trực giác con người là ai, vốn là tư tưởng ‘thi ca
hướng đến mặc khải về nhân tính’, thì
cũng đã bị lịch sử văn hóa biến thành một bản lược khảo về hữu thể, - một hữu
thể được giải thích là bản chất mọi sự vật dưới quyền uy của lý trí hiểu biết,
của khả năng đo đất-. Nói cách khác, từ một thánh hiền Parménide trong văn hóa
Cổ Hy lạp, nay truyền thống triết học (đặc biệt từ
Aristote) đã giáng xuống thành nhà vật lý (physiologue)
truy nguyên nền tảng muôn vật trong vũ trụ. Từ cuộc chiến thần thánh làm người
giữa hai tương giao mâu thuẩn loại trừ
nhau mà các nhà tư tưởng Bi kịch cũng như Héraclite đã trực giác được, nay,
với tiền kiến về ý nghĩa nhân tính nằm trong khả năng đo lường sự vật, nó lại
bị thái hóa thành cuộc xung đột giữa một bên là bản thể thường hằng (permanent) và khả tri (intelligible) của mọi vật[28], và
bên kia là thế giới khả giác (sensible)
và đổi thay (changeant) tùy thuộc vào
không gian và thời gian.
Bài Thơ của Parménide thật sự bắt đầu bằng những hình ảnh cuộc gặp gỡ giữa các con gái của Mặt Trời (Ἡλιάδες)[29] với con người, để con người gặp (ngộ) được ánh sáng mới (εἰδότα φῶτα) [30] và
được đưa qua « bên kia bờ », vượt qua trí năng hiểu biết (βροτῶν δόξα)[31] sự vật.
Dẫn
nhập Bài Thơ của Parménide cũng là
một định nghịa về ý nghĩa thi ca trong tư tưởng các thánh hiền xưa. Trong giai
đoạn tư tưởng thi ca của Platon, đặc biệt trong Đối thoại Ion, ta đọc lại được nội dung những câu thơ nhập đề của Bài Thơ Parménide qua lối diễn tả hùng
hồn của Socrate :
« Không phải do
tài năng nào của mình mà các thi sĩ làm thơ, nhưng là do cảm hứng từ một quyền
năng của Thần. Vì nếu dựa vào một tài năng trình bày lưu loát như người ta
thường làm được trong các bộ môn nào đó, thì phải chăng thi ca cũng chỉ là một
bộ môn nào bất kỳ hay sao! Bởi vậy, Thần đã xóa hết tài năng lý trí con người
để dùng họ làm thi sĩ, cho họ nhập Thần và trở nên những tiên tri của Trời. Nhờ
thế khi nghe lời thơ của các thi sĩ, thì chúng ta hiểu được rằng không phải do
chính tài năng họ mà họ có được những giá trị cao cả, bởi lẽ lúc ấy họ đã bị
tước hết tài trí của mình rồi; nhưng chính Thần nói, Thần chuyển lời của Thần
đến với chúng ta qua trung gian các thi sĩ !... »[32].
Trong
Sách Luận Ngữ (XVI, 13), Đức Khổng, người đương thời với các
nhà tư tưởng Cổ Hy lạp cũng nói rất cô động thế nầy để dạy con là Bá Ngư :
« Bất học Thi, vô dĩ ngôn (Không
học Thi, không lấy gì để nói.»
Nhưng
Thi ca nói về nội dung nào đây mà con người cần phải được Thần đưa qua
« bờ bên kia » mới lên tiếng và nói được ? Không phải con người
đã có thể biết được sự vật và gọi tên, phân biệt được vật nầy với vật kia hay
sao ?
Kỳ
thực, khi nói đến Thi ca, các vị thánh hiền, các Kinh Sách các tôn giáo…, hẳn
không phải ghi lại lời ca ví von diễn tả vũ trụ hay một xúc động bất kỳ nào đó
của con người. Nhưng Thần Thi chỉ cảm hứng một nội dung duy nhất, đó là ý nghĩa
nhân tính. Trong bối cảnh nầy, Bài Thơ của Parménide cũng chỉ ghi lại
cảm hứng độc nhất là mặc khải ý nghĩa nhân tính nầy. Và những từ ngữ chỉ đạo như tư
tưởng (νοεῖν),
nguyên tính (εἶναι)[33] trong Bài Thơ cũng chỉ trực
tiếp nói đến nhân tính mà thôi, chứ không hề mô tả nguyên lý hay bản thể nào
của các sự vật. Con người giác ngộ (εἰδότα φῶτα),
tư tưởng (νοεῖν), nguyên tính (εἶναι) cũng là nhân tính duy
nhất, nhân tính trong mối tương giao với Kẻ Khác, nhân tính được soi sáng bởi
Mặt Trời bên kia bờ. Vì thế, những thành ngữ ấy không có nội dung nào khác hơn Λόγος của Héraclite, hay Гάμος của Eschyle và Sophocle.
Nhưng
con người cũng là con người đang được soi dọi bởi ánh sáng hiểu biết (δόξα) của bên nầy bờ[34]
và đang ở trong ‘Ngày Hôm Nay’ của người mất đi hơi thở Thần thánh[35]
như lời thú nhận của Oedipe trong bản Kịch của Sophocle. Dưới ánh sáng nầy, với
thước đo của hiểu biết con người để tự định nghĩa nhân tính, mỗi người đã đẻ
sinh ra vô số lý lịch[36]
sai lạc về mình. Và những con đường phát xuất từ những nhân tính giả tạo nầy là
vòng quay của bến mê : « Tất cả
= βροτοὶ
εἰδότεζ οὐδέν
=
những
con người ở trong cõi chết đó, những con người không ngộ được ánh sáng bờ bên
kia) không miễn trừ ai, con đường họ đi là bến mê không lối thoát - πάντων δὲ
παλίντροπός
ἐστι κέλευθος.»[37].
Kỳ cùng, Văn hóa, Đạo lý hay Tư
tưởng cũng chỉ cô động trong một nội dung duy nhất là tham gia cuộc chiến làm
người, - cuộc chiến phát xuất từ hai thân phận luôn gắn liền với nhân tính-,
cuộc chiến[38] giữa nguyên tính (εἶναι – l’être), một lý lịch người được Thần (Δαίμονος)[39] soi
sáng và thổi hơi vào ban sự sống (εἰδότα φῶτα) và một lý lịch người có khả năng làm ra muôn biến
thể dị dạng, muôn ảo
tưởng (μή
έόντα – les non-êtres) về nhân tính theo ý thích và theo
khả năng đo lường sự vật của mình.
II. 3. Tư tưởng Socrate
Cuộc chiến làm
người mà các nhà Bi Kịch, các nhà tư tưởng Héraclite, Parménide nêu lên trong
các kịch bản, trong thi ca…, thì với Socrate, nó lại được làm chứng, không
những qua lời giảng dạy mà vị hiền nhân nầy chia sẻ, nhưng qua chính cuộc sống
và cái chết của ông. Socrate là hiện thân của một Prométhée (xem Prométhée bị trói của
Eschyle) bị cột buộc vào hai thân thế, vừa là con của Gaia (Đất) tự nhận là Thémis (Công Lý)[40] lại vừa là con của Thémis. Socrate ấy cũng là kẻ tham gia cuộc chiến giữa
hai lý lịch Oedipe. Một bên là Oedipe « đo đất », lấy chính Mẹ mình
là Jocaste làm vợ và đẻ những ý hệ, những ảo tưởng về nhân tính, những mẫu
người dị dạng ; và một bên là Oedipe nhận ra Thời riêng của con người, nối
lại với Khổ nơi Mẹ Jocaste là hiện thân Nguồn Nhớ Laios, Cha nguyên thủy dấu
mặt nhưng ban cho Oedipe lý lịch căn nguyên.
Cuộc chiến đó, không những là cuộc
chiến mà Socrate đã chứng nghiệm nơi bản thân như lời tự thú của ông trong Lời biện
hộ[41] trước
tòa án Nhã Điển; nhưng hơn thế nữa, nó còn phản ảnh nơi vận mệnh văn hóa nhân
loại qua hai lối trình bày lý lịch Socrate mâu thuẩn nhau xuyên qua những tài
liệu viết về ông. Hai lý lịch mâu thuẩn đó không phải do những kẻ đối đầu với
Socrate xuyên tạc và bày chuyện viết ra, nhưng do chính Platon, người đồ đệ và
cũng là chứng nhân trực tiếp và đáng tin cậy nhất của Socrate, ghi lại.
Thật thế, trong
các tác phẩm vào giai đoạn đầu của Platon, chúng ta có một thánh hiền Socrate
thuộc giòng tư tưởng bi kịch và thi ca, một Socrate đối đầu với những người
đương thời tự cho mình tài trí, hiểu biết (sophistes)
như Protagoras, Gorgias, Hippias. Nhưng trong các tác phẩm vào giai đoạn hai,
chúng ta lại chứng kiến một Socrate đồng mâm, đồng chiếu, đồng thanh với những kẻ đối đầu lên án ông[42], một Socrate truy tìm nguyên lý[43] hiểu
biết về sự vật để từ đó định nghĩa lý lịch con người.
Trong
cuốn Biện hộ Socrate, một trong những
tác phẩm đầu tay của Platon, Socrate định nghĩa hết sức rõ : Đạo lý, khôn
ngoan mà ông truyền bá chỉ là « hiểu biết về người - ἄνθρωπον σοφία – sagesse d’homme », và chỉ giới
hạn trong nội dung đó. Nói cách khác,
đối với văn hóa và tư tưởng, nếu không đặt nhân tính làm nội dung duy nhất, thì
theo Socrate chúng ta đang nói về một kiến thức nào đó chứng không nói đến văn
hóa :
« Xin quí vị ý
thức điều nầy : lời tôi sắp nói đây hoàn toàn là sự thật. Hởi người Nhã
điển, người ta đồn tôi là người hiểu biết. Nhưng, thật sự thì biết được điều
gì ? (Tôi
xin trả lời) đây là sự khôn ngoan, hiểu
biết liên quan đến nhân tính - ἄνθρωπον σοφία»[44].
Như
thế, sự kiện ông đối đầu với các kẻ tự nhận là khôn ngoan không hề có nghĩa là
ông chủ trương ngu dân, chống lại việc cổ súy các kiến thức về sự vật và các
tiến bộ khác của văn minh. Thật thế, qua những trang sách của Platon, ai cũng
thấy Socrate là người có nhiều kiến thức, tranh luận sắc bén khi đối diện với
các đối thủ của mình. Và Socrate ấy cũng không giả hình khi khen ngợi tài ba
của các đối thủ chống lại ông.
Kỳ
thực, các kẻ tự nhận là khôn ngoan được nêu lên như là đối thủ không phải vì
kiến thức của họ, nhưng vì họ đã lấy nguyên lý và thước tấc đo lường sự vật (le principe d’identité des choses et aussi
le principe de la connaissance de ces choses) để định nghĩa lý lịch con
người (l’identité de l’homme - ou
l’humanité). Câu châm ngôn của Protagoras là một tiểu biểu : « Mỗi người trong chúng ta đều là thước
đo mọi vật»[45]. Châm ngôn ấy tiền kiến con người là
một bản thể, một vật trong muôn vật của vũ trụ, con người chỉ biết dùng thước
đo mọi vật (đo đất) để đo chính nhân tính mình và dưới ánh sáng đo lường đó.
Trước tòa án Nhã điển, Socrate nói về sự thái hóa nhân tính do lối đo lường nầy
của những kẻ tự nhận là khôn ngoan như sau :
« Hỡi công dân
thành Nhã điển, tôi nghĩ rằng lỗi của những người (tự
nhận là) thi sĩ cũng là lỗi của những nhà
có đầy kiến thức tài ba chuyên môn (excellents professionnels) ở điểm nầy : họ dựa trên tài ba
chuyên môn của họ rồi cho rằng họ có thể có sự khôn ngoan hoàn bị, ngay cả
trong những vấn đề quan trọng nhất. Hơn thế nữa, cao vọng ấy lại che lấp không
cho họ tiếp cận được khôn ngoan khác. Cũng vì thế, tôi tự xét lại mình dưới ánh
sáng của sấm ngôn để quyết trung thành với đường lối mình đang đi, và không
chạy theo khôn ngoan của những người mà tôi vừa nhắc đến, và cũng không u mê
trong con đường lạc lầm của họ. »[46]
Và
để phân biệt đạo lý của nhân tính (ἄνθρωπον σοφί) với sự hiểu biết quá lạm về
nhân tính của những kẻ tự nhận là khôn ngoan, Socrate khiêm tốn trình bày như
sau :
« Về đạo lý, nếu
tôi có đôi chút, và về nét đặc trưng của đạo lý ấy, người chứng cho tôi sẽ là
Thần ở đền Delphes »[47].
Trong
Đối thoại Le Protagoras, Platon không những lưu lại cho hậu thế một chứng cứ
cổ xưa nhất, hùng hồn nhất về văn hóa, tư tưởng Cổ Hy lạp, mà xuyên qua đó Platon
còn định vị Socrate nằm trong truyền
thống liên tục của giòng văn hóa nầy. Nền văn hóa nầy có nét đặc trưng là cảm
hứng được Λόγος, Lời của « Thần ở đền
Delphes », « Lời bên kia bờ » đến và gọi tên con người ở « ngôi thứ
hai », - « Nầy người (anh, chị,
ông, bà), hãy biết mình ! » và « Đừng quá lạm »- :
« Trong số những người ấy có Thalès thành
Milet, Pittacos thành Mytilène, Bias thành Priène, ngài Solon của chúng ta,
Cléobule thành Lindos, Myson thành Khênè, và vị thứ bảy trong họ, như người ta
nói, là Chilon thành Lacédémone. Tất cả những vị nầy đều yêu thích văn hóa
Lacédémone. Đạo lý của họ giống nhau; người ta biết đến họ qua những câu ngắn và dễ nhớ mà mỗi vị cảm ứng ra; đến ngày tụ họp, họ dâng những câu nầy làm
của lễ đầu mùa lên Apollon ở đền Delphes, nơi có ghi khắc những lời sấm mà mọi
người đều biết: ‘Nầy người (anh, chị, ông, bà), hãy biết mình ! ‘ và ‘Đừng quá
lạm’ »[48].
Nguồn
suối chung của văn hóa Cổ Hy lạp, theo chứng cớ của Platon ở đây, hẳn không
phải là truy tìm nguyên lý vũ trụ hay diễn tả bản chất quỉ thần, nhưng là lắng
nghe Lời từ « bên kia bờ » vọng lại mặc khải nhân tính trong tương
giao hàm ngụ trong chữ « σεαυτόν, TOI,
YOU, NÀY NGƯƠI ! », ở ngôi thứ
hai trong sấm ngôn « γνῶθι
σεαυτόν ».
Sấm ngôn
phát sinh từ ngôi thứ nhất, Ngôi Vị
Siêu Việt ẩn kín (mà Socrate thường dùng chữ Δαίμων để gợi ý), Nguồn của Lời nói đến gọi con
người, nối kết tương giao với con người và nâng con người lên đồng sàng với
mình trong một « hôn nhân mới » (một Гάμος
thần thánh như lối nói của của Eschyle và
Sophocle).
Vì
lý lịch con người là tương giao với Kẻ Khác ẩn kín, nên từ sức sống của tương
giao nầy, Socrate phải hoàn thành nhân tính mình bằng mối tương thông với những
ai khác ông gặp gỡ. Hai mối tương giao với Thần và với người nầy gắn bó với nhau
trong tư tưởng Socrate, và được chứng thực trong cuộc sống hằng ngày của ông.
Gặp Kẻ Khác ẩn kín để tiếp nhận thần lực, gặp gỡ những con người với nhau nhau
đễ cùng thức tỉnh nhau về lối đi không lối thoát mà con người cùng đang đi, để
cùng đối diện với ‘hố thẳm’ phân cách giữa hai thân phận, hai mối tương giao
mâu thuẩn gắn liền với nhân tính:
« Thưa quí Tòa, mỗi
lần tôi đặt kẻ khác trước sự thách đố, người tham dự nghĩ là tôi hẳn phải thông
thạo về những nội dung tôi thách đố họ; nhưng thật ra Đạo lý nầy là ơn phúc của
Thần, là sấm ngôn đến nói cho chúng ta hay rằng sự hiểu biết của con người
không mấy giá trị hoặc đúng hơn là không có giá trị gì cả »[49].
Nhưng
trong nháy mắt, sấm ngôn : ‘Nầy người
(anh, chị, ông, bà), hãy biết mình ! » vốn mặc khải nhân tính
trong mối tương giao với Kẻ Khác bất ngờ đến với mình, và với những kẻ khác mà
mình gặp gỡ, thì nay sấm ngôn ấy bị trượt ngả để được hiểu là châm ngôn triết
học «mình tự biết mình, do chính
mình – se connaitre soi-même ». Trong tiền kiến của châm ngôn
« mình tự biết mình » nầy, nhân tính nay lại được xây dựng trên chân
lý có tên là nguyên lý đồng nhất (principe
d’identité) còn gọi là tự thân (le
Soi), nguyên lý được Platon dần hồi khai thác và hệ thống hóa vào giai đoạn
hai của các tác phẩm ông viết, đặc biệt trong các đối thoại Le Parménide, Le Sophiste.
Trực
giác về sự sống của nhân tính nơi tương giao thần thánh với Kẻ Khác và đến từ
Kẻ Khác, tương giao được cảm nhận từ âm vang nơi tên gọi « Nầy người (anh, chị, ông, bà) » ở ngôi thứ hai, - tương giao mà
Héraclite gọi là Λόγος, các nhà Bi kịch Hy lạp gọi là Гάμος- , nay bị giản lược thành một lối hiểu biết ‘tự thân’ dựa trên nguyên
tắc đồng nhất, vốn là nguyên tắc của hiểu biết giúp con người làm chủ sự vật.
Bước trật chân ấy thực ra Socrate đã cảnh giác mạnh mẽ như sau trong Đối thoại Le Charmide của Platon[50] :
«Trong
trường hợp nầy[51], người có sự khôn ngoan lại là người một mình tự mình biết mình; một mình mình xét định được cái gì mình
biết và cái gì mình không biết; chỉ do
tự mình mình, mình biết kẻ khác
để xét xem kẻ khác biết gì, nghĩ gì, và đồng thời biết kẻ khác cũng có khả năng
như mình. Không ai ngoài mình có khả năng nầy ngoài nỗ lực của chỉ chính mình! Đó chính là điều gọi là có được sự khôn ngoan, là hiểu biết
chân thật. Và như thế, ‘tự mình biết mình’ là do mình, mình biết điều mình biết
và điều mình không biết »[52].
Nay
con người hiểu biết là vị vua một cõi (xem Oedipe, vua
một cõi ở thành Thèbes trong Oedipe-Vua
của Sophocle). Ai Khác (Thần) và mọi người khác đều bị (giết) biến thể thành những ý niệm, những đối tương dưới
quyền năng hiểu biết mà mình là chủ thể.
Dưới
ánh sáng « đến từ bờ bên kia »,
- ánh sáng đến từ mối tương giao nâng con người lên ngôi thứ hai, kẻ được Thần gọi là anh chị, ông bà… để đồng sàng -, người khiêm tốn Socrate đã
giúp « người tự nhận là khôn ngoan » Critias đối diện với bế tắc của
con đường « tự mình biết mình », con đường tiền kiến « tự thân (le Soi) là chân lý ». Nhưng những
lời cảnh giác trong Đối thoại Le Charmide đã bị ánh sáng của một homo
sapiens Oedipe, mẫu mực của truyền thống tư tưởng triết học, che mờ.
Thật
thế, không phải câu nói của Hegel: « ý
thức tự thân là quê hương của chân lý »[53] vốn
là mẫu mực cho tư tưởng
truyền thống triết học hay sao?
Nhân
danh Socrate là thầy, truyền thống văn hóa homo
sapiens đã lên án Socrate chết thêm một lần nữa.
Socrate
chứng nhân cho cuộc chiến thần thánh giữa một bên nhân tính chân thật nơi tương
giao với Kẻ Khác và những người khác, và bên kia là nhân tính lầm lạc nơi ‘tự
thân’ (le Soi), nay trở thành thầy
Socrate chỉ dạy con đường văn hóa xuyên qua cuộc vật lộn với vũ trụ và thời
gian tự nhiên nhằm chế ngự thế giới khả giác và hữu hình ấy, để « siêu
thoát ! » trở thành một bản tính cô đơn, tự do, tự tại, nơi thế giới
thường hằng và khả tri.
Thực ra, vào thời Bi kịch Hy lạp,
đặc biệt vào thế kỷ thứ V trước công nguyên, còn gọi là thế kỷ của Péricles,
Nhã điển đã là một thành phố văn minh cao độ, so với các cộng đồng con người
trên thế giới. Trong cuốn Biện hộ Socrate,
Platon đã cho chúng ta thấy rõ sự kiện lịch sử đó[54]. Nhưng các nhà tư tưởng Bi kịch, cũng như các nhà tư tưởng Héraclite,
Parménide, Socrate… không hề cho chúng ta thấy họ đã từng có sáng kiến kỹ
thuật, phát minh nghệ thuật nào để tô bồi cho sinh hoạt xã hội văn minh nầy. Và
họ cũng không hề làm chứng nhân để phát ngôn cho nền dân chủ Thành Nhã-điển,
hoặc ca tụng hay lên án một hình thức tổ chức xã hội nào liên quan. Không phải
họ không lưu ý đến thế thái nhân tình, không phải họ trốn tránh nghĩa vụ trau
dồi kiến thức, làm cha gia đình, làm người công dân…, ngược lại là khác. Nhưng sứ mạng văn hóa mà
họ cảm thấy có bổn phận thực thi, và nội dung duy nhất của văn hóa mà họ cảm
hứng được, đã buộc họ cảnh giác nguy cơ nghiêm trọng hơn cả : đó là cái chết của nhân tính[55], và nêu lên điều đáng phải làm trước tiên : đó là ý thức nhân tính và hoàn thành
nhân tính của mình.
Và sứ mạng đó, nội dung đó đối với
họ được gọi là Tư tưởng, Đạo lý hay Văn hóa.
Socrate đã sống và chết cho sứ mạng nầy.
Đồng thanh với các nhà tư tưởng Cổ
Hy lạp khác, Sophocle lại nhắc nhở nguy cơ gắn liền với thân phận con người bất
cứ ở đâu và vào thời nào, đó là nhân tính bị hiểu lầm tự thân (le Soi).
Nhân tính chết vì chìm đắm trong ‘tự thân’ chứ không phải bị tiêu vong
vì « sinh lão bịnh tử » hoặc bất cứ hiện tượng nào trước mắt.
Con nhân-sư (Sphinx) được truyền thống triết học xem là tượng trưng cho tiếng
ca khải hoàn vào buổi khai sinh văn hóa[56], kỳ thực đối với các vị thánh hiền, đó chính là nguy cơ tối hậu che
khuất dấu tích tìm về nhân tính linh ư
vạn vật của con người :
Créon : « Con nhân-sư ấy với tiếng tru tréo phỉnh phờ đã luôn buộc chúng
tôi quên mất những gì ẩn kín siêu việt, vượt lên trí năng, để chỉ nhìn nguy cơ
đằng trước (nhìn với mắt người trần)- Ἡ
ποικιλῳδὸς Σφὶγξ τὸ πρὸς ποσὶ
σκοπεῖν μεθέντας
ἡμᾶς τἀφανῆ προσήγετο.
Ἡ ποικιλῳδὸς
Σφὶγξ τὸ πρὸς ποσὶ
σκοπεῖν μεθέντας
ἡμᾶς τἀφανῆ προσήγετο. »[57]
[1] Cf. NGUYỄN DU, Kiều : « Đã mang
lấy nghiệp vào thân » câu 3249 ( theo bản văn được Nguyễn Văn Vĩnh
chép lại, trong Kim Vân Kiều, Hà nội, NXB. Alexandre de Rhodes, 1943.)
[2] Chỉ cần lược kê những chủ thuyết tự xưng
là nhân bản, những định nghĩa đa biệt
và mâu thuẩn nhau về nhân tính do những triết gia đưa ra, thì chúng ta cũng ý
thức được tình trạng u mê lạc lầm của thân phận con người chúng ta.
[3] Sách Đạo
Đức Kinh, Ch. 2. gọi nghiệp sai lầm căn nguyên nầy bằng thành
ngữ thiên
hạ.
[4] Jean-Pierre VERNANT et
Pierre VIDAL-NAQUET, Mythe et tragédie en
Grèce ancienne, édit. La Découverte, Paris,
1989, pp. 7, 14. «On peut soutenir
... que le genre tragique fait son apparition à la fin du VIè siècle lorsque le
langage du mythe cesse d’être en prise sur le réel politique de la cité...Dans
le cadre nouveau du jeu tragique, le héros a cessé d’être un modèle; il est
devenu, pour lui-même et pour les autres, un problème... »
[5] Ibid.
p. 31. « Dans la perspective
tragique, l’homme et l’action
humaine se profilent, non comme des réalités qu’on pourrait définir ou décrire,
mais comme des problèmes. Ils se
présentent comme des énigmes dont le double sens ne peut jamais être fixé ni
épuisé. ».
[6] Xem ESCHYLE, Prométhée bị trói,
197-241 ; 476-506.
[7]Sđd, 248; 250 : « Prométhée
– « Vâng,
ta đã giải thoát con người khỏi sợ chết. » … « Ta đã gieo vào lòng họ
những ước mơ hão huyền ».
[8] Sđd, 647-653 : « Hỡi nàng trinh nữ đầy diễm phúc, tại
sao Nàng còn giữ trinh, khi Nàng có thể có được vị hôn phu cao cả hơn mọi hôn
phu ? Siêu Việt (Zeus) cháy lửa yêu Nàng, Ngài vì Tình nồng nàn luôn hướng
về Nàng và muốn hưởng cuộc sống hôn nhân
bên Nàng : hỡi người trinh nữ, hãy coi chừng, đừng nên cự tuyệt mối tương
liên (Гάμος) nầy với Siêu Việt (Zeus)… ».
[10] Xem
SOPHOCLE, Oedipe-Vua, câu
132. Oedipe: «Tôi nắm vụ việc lại từ
đầu và tôi rọi soi ánh sáng (ἐγὼ φανῶ) ».
[12] Xem Sđd.
1360-1361, Oedipe: « Nay (ở bên nầy bờ) tôi là kẻ mất thần, con của cha mẹ vô thần,
lấy chính mẹ sinh ra mình để đẻ ra vô số con cái vô luân - Νῦν δ´ ἄθεος μέν εἰμ´, ἀνοσίων δὲ παῖς, ὁμογενὴς
δ´ ἀφ´ ὧν αὐτὸς ἔφυν τάλας.».
[13] Tư Tưởng Bi Kịch Hy
lạp gọi là χρόνος, Thời bên kia bờ thời gian vũ trụ, Thời được gọi là Nguồn Khổ,
làm cho con người luôn hướng về Siêu Việt và đưa cao con người vượt lên trên vũ
trụ tự nhiên. Lão Tử, ch. XV, bắt đầu
bằng « Cổ chi » (Đời xưa),
còn Khổng thì nói đến Thời Nghiêu Thuấn,
đúng là Thời (χρόνος) ẩn dấu và là thời
riêng của nhân tính, thời vượt lên trên thời gian vũ trụ của tư tưởng Cổ Hy lạp.
[14]
Những nhân tính mà ngày nay ta thường gọi tên là những chủ thuyết nhân bản, những ý
hệ đa biệt đang phát sinh ngày mỗi nhiều trên thế giới.
[15] Xem Sđd. 713-714. Jocaste : «…Đứa bé khi sinh ra chưa đầy ba ngày thì
Laios đã ghi khắc vết thương đau ở chân và quăng trên một ngọn đồi hoang
vu ».
[16] Xem Sđd. 1245-1248. Sứ giả : « Nàng (Jocaste) kêu đến Laios đã
khuất từ muôn thủa. Nàng gọi tên những
người con mà Laios đã cho Nàng, và cũng chính những người con nầy mà Laios đã
bị giết, để tiếp đó chúng ép Nàng gian díu với chúng và sinh cho chúng một hậu
duệ dị dạng kinh hoàng.».
[17] Xem Sđd. 1213-1215: Ca đoàn : « ... Thời (Κρόνοζ)
thấy rõ mọi sự đã tố giác tội ác người, dù người không muốn nghe. Thời ấy lên
án hôn nhân quái dị (ἄγαμον
γάμον) từ đó đã bao đời sinh ra một người cha
(Oedipe) và vô số ngươi con. Ἐφηῦρέ ς´ ἄκονθ´ ὁ πάνθ´ ὁρῶν χρόνος· δικάζει τὸν ἄγαμον γάμον πάλαι
τεκνοῦντα καὶ τεκνούμενον. ».
[18]
SOPHOCLE, Oedipe-Vua, câu 879-880.
[19] Trong cuốn Rhétorique Г 5, 1047 b
của Aristote, người ta đọc được đoạn văn nầy : « Thật thế, việc chấm câu để đọc Héraclite quả là vấn đề, vì khó
biết chữ ông dùng liên quan đến ý đi trước hay ý đi sau trong câu. Chẳng hạn,
khi bắt đầu tác phẩm của mình, Héraclite viết : « (τοῦ δὲ) λόγου
τοῦδ᾽ ἐόντος
(ἀεὶ) ἀξύνετοι
γίγνονται
ἄνθρωποι)’ » «Λόγος (Lý, Tương
giao) người
ta / mải mải / không thể biết được ».
Ở đây, ta không biết /
mải mải (ἀεὶ) /
gắn liền với nội dung nào, để chấm câu cho đúng ».
[20]
Héraclite, Parménide, Socrate được truyền thống triết học xem là ba cột trụ.
Jean BEAUFRET, trong biên khảo Dialogue avec
Heidegger, tr. 38, đã viết : « Avec
Héraclite et Parménide, c’est la fondation même de la pensée occidentale qui
s’accomplit. »
[21] Xem
ý nghĩa chữ ‘Vua’trong tựa đề bi kịch Oedipe-Vua
của Sophocle. Và trong Tây Du Ký,
con khỉ hiểu biết cầm cái thước đo đất,
có tên là Tề Thiên (bằng Trời)
[22] Xem
ARISTOTE, Physique I 184 a – 192 b ; Métaphysique
A 1- A6.
[23] Xem
PLATON, Le Grand Hippias, 289 a.
[26] Không có mâu thuẩn
giữa Λόγος đến từ Trời và khả năng lý trí, xét từ nội dung riêng của
chúng. Nhưng trong tư tưởng của các nhà tư tưởng Cổ Hy lạp sở dĩ có mâu thuẩn
là vì tư tưởng chỉ nhằm nói đến thân phận con người. Và trong khuôn khổ ý nghĩa
nhân tính, con người tự căn mang nghiệp lầm khi tiền kiến khả năng hiểu biết (đo đất) là Λόγος. Do đó hai tương
giao nầy lại bị đặt vào thế tương tranh loại trừ nhau.
[27] Xem
Héraclite đoạn 53 : Cuộc chiến là
cha mọi người, là vua tất cả ; nó định cho những người nầy là thần, những
kẻ khác là người; nó đánh giá những người nầy là nô lệ, những kẻ khác là tự
do - Πόλεμος
πάντων
μὲν πατήρ
ἐστι, πάντων
δὲ βασιλεύς,
καὶ τοὺς μὲν θεοὺς
ἔδειξε τοὺς
δὲ ἀνθρώπους, τοὺς
μὲν δούλους ἐποίησε
τοὺς δὲ ἐλευθέρους. ». (Hippolyte, Réfutation des
toutes les hérésies, IX, 9, 4.). Chữ
« Πόλεμος » của Héraclite cùng nghĩa
với « ἀπόλεμος ὅδε γ´ ὁ πόλεμος », trong Prométhée
bị trói, 902-905 của ESCHYLE (xem chú thích 10).
[28] Dĩ
nhiên Thần Thánh và con người cũng nằm trong vùng đất của mọi vật đó, vì thế
trong tư tưởng triết học, câu hỏi về Thần, về người và bất cứ về vật gì cũng
bắt đầu bằng « cái gì ?» :
Thần là cái gì ? Người là cái
gì ? Cái bàn là cái gì ?
[29]
PARMÉNIDE, Bài Thơ, I.9.
[32] PLATON, Ion, 534 c-d; 534 e..
[33] PARMÉNIDE, Bài
Thơ, III: « Vì tư tưởng và
nguyên tính là một nội dung - τὸ γὰρ αὐτὸ νοεῖν ἐστίν τε καὶ εἶναι. ».
[34] Xem Sđd.
VI 4- : « U mê của con người, những kẻ lạc lầm, chúng
là kẻ vô Tri - ἣν δὴ βροτοὶ εἰδότες οὐδέν πλάττονται,
δίκρανοι. ».
[38] Xem Sđd. VII, 1: « Không bao giờ được quyền giản lược Nguyên Tính với những ảo tưởng - Οὐ γὰρ μήποτε τοῦτο δαμῇ εἶναι μὴ ἐόντα. ».
[39] Xem Sđd, I, 1-3: «.Con người giác ngộ (εἰδότα φῶτα) được soi dọi bởi Thần, được dẫn đi trên con đường của
Thần (Ἵπποι ταί με φέρουσιν, ὅσον τ' ἐπὶ θυμὸς ἱκάνοι, πέμπον, ἐπεί μ' ἐς ὁδὸν βῆσαν πολύφημον ἄγουσαι δαίμονος, ἣ κατὰ πάντ' ἄστη φέρει εἰδότα φῶτα·) ».
[40]
ESCHYLE, Prométhée enchainé, câu 209-210:
« Mẹ tôi dưới hai tên gọi Thémis và
Gaia… - ἐμοὶ δὲ μήτηρ οὐχ ἅπαξ μόνον Θέμις καὶ Γαῖα …. ». Đây là thú nhận của
một Prométhée, tên ăn trộm lửa Trời.
[41]
PLATON, Biện hộ Socrate, 31 c, d: «Nguyên do (của con đường đạo
lý của tôi) phát xuất từ điều mà các người đã nghe tôi nói nhiều lần vào nhiều
lúc khác nhau: đó là có cái gì đó linh thiêng và thần thánh đến với tôi, một
điều mà Mélètos bắt chước một tác giả hài kịch từng nêu lên để tố giác tôi.
Những việc lạ lùng như thế tôi đã từng gặp lúc tôi còn bé: có một lời nói bên
trong tôi, và mỗi lần như thế, thì tiếng nói đó ngăn không cho tôi làm điều tôi
có thề sắp làm… Tôi nghĩ đây thật đúng là một sự xung khắc may mắn. ».
[42]
Chẳng hạn, trong cuốn Bữa tiệc 192 e - 193 a,
Aristophane, người từng kết án tư tưởng của Socrate, cho rằng lời dạy của Socrate là hoang đường, thì nay
là trở thành một thi nhân tiên tri đem lại cảm hứng cho tư tưởng của chính
Socrate.
[43] Đặc
biệt xem các tác phẩm Le Phèdre, Le Cratyle,
Le Théétète, Le Parménide, Le Sophiste.
[45]
PLATON, Théétète 166 d.
[46]
PLATON, Biện hộ Socrate 22 d-e.
[47] Sđd, 20 e.
[48]
PLATON, Le Protagoras 343 b.
[49] PLATON, Biện hộ
Socrate 23 a.
[51] Trường hợp nhân tính là tự thân (le soi) theo giải thích của nhà tự cho
mình là khôn ngoan (sophiste)
Critias.
[53] Để nhận ra bước trật chân giản lược sấm ngôn
mặc khải nhân tính « Nầy anh, nầy
chị… hãy ý thức nhân tính »
thành châm ngôn « tự mình biết mình »
ngay trong tiến trình đổi thay đầy mâu thuẩn của tư tưởng Platon, và trong văn
hóa Hy lạp, ta có thể đọc những nhận định sau đây của Georges GUSDORF, trong
khảo luận có tựa đề là Les Origines des
sciences humaines, Payot, Paris, 1985, tr. 24 ; 29 : « La passage de la préhistoire à l’histoire
de la culture se réalise lorsque la conscience pré-réfléchie cède la place à
une organisation réfléchie de la connaissance .. L’affirmation sophiste
peut être résumée par la formule de Protagoras :’ l’homme est la
mesure de toutes choses’, dont le précepte socratique dégage la
conséquence : ‘connais-toi toi-même’. Autrement dit, selon la parole
admirable de Hegel : ‘la conscience de soi est la terre natale de la
vérité. Toute affirmation de l’homme est
en dernière analyse une affirmation humaine. »
[54]
PLATON, Biện hộ Socrate 29 d-e :« Hởi bạn là công dân thành Nhã
điển, là người văn minh hơn cả, là một công dân của thành phố hùng mạnh nhất,
của một thành phố nỗi danh về kiến thức và giàu có, bạn không thấy hổ ngươi vì
mải mê chạy theo của cải, tiếng tăm cũng như các danh vọng nầy khác, trong lúc
đó bạn không hề lo, không hề biết đến tư tưởng, chân lý và nhân tính (linh hồn)
của bạn .»
[55] Xem
câu thơ bất hủ của thi hào Hoelderlin : « Nhưng nguy cơ ở nơi nao, thì ở đấy trào dâng nguồn cứu độ » (Hoelderlin, IV, 190).
[56] Để
thấy rõ hố thẳm ngăn cách văn hóa Cổ Hy Lạp và sự kiện được gọi là phép lạ Hy lạp khai sinh tư tưởng triết
học ta có thể đối chiếu câu thơ về tiếng hát phỉnh gạt của con Nhân-sư (Σφὶγξ)
trong bản kịch Oedipe-Vua của
Sophocle, với lời ca tụng con Nhân-sư ấy qua ngói viết của các triết gia.
Trong một
chương mang tựa đề « La naissance de la philosophie » của biên khảo Đối
thoại với Heidegger, Jean Beaufret đã mô tả việc khai sinh triết học liên
quan đến tiếng hát khải hoàn của con Nhân-sư như sau :
[Cette percée de l’homme dans le monde est-elle cependant
spécifiquement grecque ? L’homme n’y a-t-il pas percé un peu partout, avant la Grèce et en dehors d’elle ?
Ou faut-il dire qu’il a autrement et peut-être mieux percé en Grèce que partout
ailleurs ? C’était la pensée de Hegel, dans le contraste qu’il établissait, au
cours de ses leçons sur l’Esthétique, entre la Grèce et l’Egypte, où la percée de l’homme
n’avait encore donnée lieu qu’à l’apparition de l’énigme, symbolisée par le
Sphinx. Dans le mythe grec au contraire, ajoute-t-il, le Sphinx est lui-même
interprété comme le monstre posant des
énigmes :
‘…on sait la question énigmatique qu’il avait
posée : quel est l’animal qui marche le matin sur quatre pattes, à midi sur
deux, et sur trois le soir. Oedipe trouva le mot de cette énigme en disant que c’était l’homme, et précipita le Sphinx au bas du rocher.
A la réponse d’Oedipe, fait écho le connais-toi, que Socrate, bien plus tard, lisait méditativement sur
l’inscription de Delphes…. Au lieu de : «
porte-toi bien » le dieu dit de plus haut : « Sache te connaitre » et par-là « deviens qui tu es » à
savoir un homme…. Si l’homme est l’homme, c’est donc par cette énigmatique
«philosophie ». La question : qu’est-ce
que l’homme ? nous renvoie donc à la question : qu’est-ce que la
philosophie ? L’homme ne perce vraiment comme homme que par la percée, en lui,
de la philosophie ! »]. Jean BEAUFRET,
Dialogue avec Heidegger, édit. De Minuit, Paris, 1973, pp. 21-22.
[57]
SOPHOCLE, Oedipe-Vua, câu 130.
