Ghi chú: Một phần bài này đã được đăng trên Việt Báo đầu năm 2012, nhưng xin phép được đăng lại để những độc giả lần đầu tiên chú ý đến bầu cử ở Mỹ có dịp hiểu rõ. Bài viết cũ nhưng được chỉnh sửa và cập nhật nhiều.
Ngày bài viết này lên báo là ngày tiểu bang Iowa đã có cuộc bầu sơ bộ đầu tiên cho mùa tranh cử tổng thống năm nay.
Trong cuộc bầu tháng Mười Một năm 2016, sẽ có hàng chục ngàn người được bầu vào các trách nhiệm quan trọng đủ mọi cấp thuộc liên bang, tiểu bang và địa phương. Hầu hết các cuộc vận động tranh cử sẽ chỉ thực sự bắt đầu khoảng hai hay ba tháng trước ngày bầu thôi. Nhưng có một cuộc bầu đặc biệt thực tế đã bắt đầu từ cả năm trước rồi, đó là bầu tổng thống. Trong phạm vi bài này, chúng ta sẽ thử tìm hiểu về cuộc bầu tổng thống vì đó là cuộc bầu quan trọng nhất.
Trên căn bản, dĩ nhiên, trong tinh thần tự do đa dạng của chính trị Mỹ, có cả chục đảng đang hoạt động, thuộc đủ mọi khuynh hướng, kể cả một đảng Cộng sản Mỹ, cũng có thể đưa ra ứng viên cho mọi chức vụ, kể cả chức vụ tổng thống. Trên nguyên tắc, mỗi lần bầu tổng thống là dân Mỹ thấy có cả mấy chục ứng viên, tùy tiểu bang. Trên thực tế, chỉ có hai chính đảng có vai trò thực sự đáng kể trong guồng máy chính quyền Mỹ, là Dân Chủ và Cộng Hòa.
Ở đây, ta tìm hiểu về thủ tục bầu cử tổng thống để hiểu rõ vấn đề hơn. Cũng phải nói ngay sinh hoạt chính trị Mỹ hết sức phức tạp, không thể nào viết cho đầy đủ trong khuôn khổ một bài báo ngắn. Những khẩu hiệu “đảng của dân nghèo” hay “đảng nhà giàu”, “đảng da trắng” hay “đảng dân thiểu số” chỉ là những khẩu hiệu thô thiển chỉ thể hiện những cái nhìn nông cạn thiếu hiểu biết. Trong nhiều bài viết gần đây, kẻ viết này đã cố tóm lược chính sách của hai đảng, trên lý thuyết cũng như thực tế, nhưng dù sao cũng vẫn chỉ là những tóm lược rất phiến diện.
Cách thức bầu bán cũng vậy, cực kỳ phức tạp, khác biệt từng tiểu bang, từng quận này đến hạt kia. Các ứng viên tổng thống phải trả bạc triệu cho các chuyên gia hiểu rõ thủ tục bầu cử của các địa phương vì đó chính là chià khoá của thành công. Sau đó phải bỏ thêm bạc triệu để thực hiện những quảng cáo có tính đặc thù gần như cho riêng mỗi đơn vị bầu cử. TT Obama đã bỏ ra hơn bẩy trăm triệu năm 2008, và gần một tỷ năm 2012 để được đắc cử, một số tiền chưa từng thấy trong lịch sử tranh cử thế giới.
Những tổng thống đắc cử như Obama hay Bush đều là những người nắm vững thể thức bầu cử cũng như nhu cầu đặc biệt của hàng ngàn đơn vị bầu cử qua việc dùng những nhóm chuyên gia kiệt xuất. Bush đã không bao giờ có thể trở thành tổng thống nếu không có phụ tá Karl Rove, trong khi Obama cũng chẳng thể nào vào Nhà Trắng nếu không có cố vấn David Axelrod. Một việc làm cực kỳ ý nghiã của TT Obama: ông đã cho cố vấn Axelrod nghỉ việc tại Tòa Bạch Ốc từ cả năm trước để về Chicago nghiên cứu toàn thời chiến lược tranh cử cho năm 2012, nghiên cứu lại toàn diện bản đồ tranh cử. TT Obama là người có tính kỹ lưỡng, không muốn thất bại nên chuẩn bị thật chu đáo. Tất cả chỉ là vấn đề tổ chức, tìm hiểu cử tri để vận động cử tri “của mình” đi bầu.
Ở đây, phải nói ngay những thăm dò dư luận ta thấy đầy rẫy trên truyền thông cho đến nay thật ra mang rất ít ý nghiã. Tất cả tùy thuộc số cử tri thực sự đi bầu. Đầu năm 2008, tất cả mọi thăm dò đều cho thấy bà Hillary hạ ông Obama ít ra 25 điểm.
Trước hết, ta thử tìm hiểu về bầu sơ bộ.
Đây là những cuộc bầu nội bộ trong cả hai đảng tuyển lựa đại diện cho đảng trong cuộc bầu tổng thống. Như đã nói, thủ tục bầu sơ bộ khác biệt từ đảng Dân Chủ đến đảng Cộng Hoà, rồi ngay trong nội bộ một đảng, cũng khác nhau tùy tiểu bang, do đó, ở đây chỉ có thể bàn đến một cách tổng quát.
Khác với các đảng Cộng Sản trong đó các lãnh tụ được hơn một tá người trong Bộ Chính Trị quyết định, ở Mỹ chẳng có đảng nào có Bộ Chính Trị, cũng chẳng có Trung Ương Đảng gì hết. Mỗi đảng chỉ có một Ủy Ban phối hợp, với một vai trò hết sức giới hạn là vận động gây qũy cho các ứng viên của đảng và phối hợp việc tranh cử của họ. Cái ủy ban đó cũng chẳng đề ra cương lĩnh hay chương trình gì cho đảng hết. Chương trình hành động của mỗi đảng do một ủy ban đặc nhiệm gồm cả trăm đại diện các tiểu bang được bầu trong đại hội đảng đề ra ngay trong đại hội đó luôn. Cái oái ăm của chính trị Mỹ là thiên hạ, kể cả đảng viên chẳng ai biết gì về chương trình của đảng, mà cái chương trình đó có khi cũng chẳng giống chương trình của ứng viên tổng thống chút nào, kiểu ông nói gà bà nói vịt. Chỉ cần nhìn vào gần hai chục ông bà CH đang đánh nhau thì thấy chính đảng ở Mỹ chẳng thể nào có một chương trình hay cương lĩnh gì.
Vì không có Bộ Chính Trị nào chỉ định hay “giới thiệu” nên tất cả các đảng viên trên 35 tuổi, sanh tại Mỹ đều có quyền ra tranh cử làm đại diện đảng trong cuộc bầu tổng thống. Có khi chẳng phải là đảng viên nhưng nhẩy ra tranh cử ghi danh rồi tự xưng là đảng viên cũng được, như trường hợp ông Trump, từ trước đến giờ, chưa khi nào là đảng viên CH hết.
Họ phải tự đưa ra chương trình hành động, có thể khác nhau một trời một vực dù so với các đồng chí cùng đảng, rồi tự tìm cách vận động lấy hậu thuẫn của đảng viên chứ không phải của cấp lãnh đạo đảng, kiếm phiếu của cử tri đoàn của mỗi tiểu bang. Cái tính độc lập của các ứng viên nói riêng và đảng viên nói chung cũng đưa đến nhiều tình trạng quái lạ. Năm 2000, thượng nghị sĩ Dân Chủ Joe Liebermann đứng chung liên danh làm Phó TT cho Gore. Năm 2008, cũng ông Liebermann đó công khai chống Obama và đi vận động cho ứng viên Cộng Hòa McCain, và xém chút nữa đã trở thành ứng viên Phó TT của McCain.
Thứ tự bầu sơ bộ của các tiểu bang là đề tài tranh chấp tay ba triền miên giữa các tiểu bang, các ứng viên, và ủy ban phối hợp của đảng. Trên căn bản, cả hai đảng đều không muốn các tiểu bang nhỏ bị lép vế, nên dành các cuộc bầu đầu tiên cho các tiểu bang nhỏ, có tính tiêu biểu.
Tiểu bang đầu tiên là Iowa, miền trung nước Mỹ, rồi đến New Hampshire miền đông bắc, rồi đến South Carolina miền tây nam, rồi chạy qua Nevada miền tây. Bốn tiểu bang tiên phong này sẽ bầu trong tháng Hai.
Tuy là những tiểu bang nhỏ hay ít dân, nhưng kết quả sẽ được truyền thông thổi phồng lên để rồi chiến thắng hay thất bại tại những nơi này sẽ có tiếng vang rất lớn. Ứng viên vô danh Obama năm 2008 chỉ nhờ thắng tại Iowa mà sẵn trớn đánh bại guồng máy khổng lồ của bà Hillary luôn. Đương kim TT Johnson, sau khi thua Robert Kennedy tại New Hampshire tháng Giêng 1968, đã bỏ cuộc, không ra tranh cử nữa. Dù vậy, vẫn không có nghiã thắng tại Iowa và New Hampshire là thắng luôn. Bên CH, tại Iowa năm 2008, ông Huckabee thắng, năm 2012, ông Santorum thắng, nhưng rồi cả hai đều rớt đài sớm. Thống đốc Bill Clinton thua 6 cuộc bầu đầu tiên năm 1992, cuối cùng vẫn đắc cử tổng thống.
Nói cách khác tháng Hai này là tháng các ứng viên thực sự thử lửa với cử tri. Cho đến nay, mọi việc đều mù mờ trong cả hai chính đảng. Bên DC, bà Hillary sẽ gặp thử thách lớn với ông Sanders, trong khi bên CH, hai ông Trump và Cruz sẽ đánh nhau túi bụi, chưa phân thắng bại, nhưng người ta sẽ chú ý đến các ứng viên khác như các ông Rubio, Jeb, Christie và Kasich. Mấy ông sau này tranh nhau đứng hạng ba và tư, thấp hơn thì coi như bị loại sớm.
Qua tháng Ba, trong hai tuần đầu, có bầu sơ bộ tại gần hai tá tiểu bang, phần lớn là các tiểu bang miền nam có khuynh hướng bảo thủ, thành đồng của đảng CH, như Alabama, Georgia, Arkansas, Oklahoma, Tennessee, Kentucky, Kansas, Louisiana, Mississippi, và nhất là Texas. Tất cả những tiểu bang này đến ngày bầu tổng thống sẽ bỏ phiếu cho CH. Tháng Ba cũng là tháng có bầu sơ bộ tại hai trong những tiểu bang then chốt, có tiếng nói quyết định nhất, là Florida và Ohio. Đây có lẽ là tháng quan trọng nhất và bình thường thì tới cuối tháng này là ta đã biết ai sẽ là đại diện cho hai chính đảng.
Tuy nhiên, năm nay có thể vẫn chưa ngã ngũ trong đảng CH. Có nhiều triển vọng ông Cruz sẽ thắng lớn trong tháng này, nhưng sau đó, ra khỏi vùng bảo thủ miền nam, có thể ta sẽ thấy các ông Trump hay các ứng viên ôn hoà hơn như Rubio, Jeb, Christie, và Kasich thắng thế lại.
Bên DC sẽ có dịp thử sức ông Sanders xem ảnh hưởng của ông có thể đi ra khỏi vùng đông bắc hay không. Các chuyên gia suy đoán bà Hillary có nhiều triển vọng loại ông Sanders trong tháng này.
Tháng Tư là tháng các cuộc bầu di chuyển lên các tiểu bang đông bắc, thường có khuynh hướng cấp tiến hơn. Những cuộc bầu quan trọng là tại Nữu Ước và Pennsylvania. Bên DC, bà Hillary hy vọng nếu chưa loại được ông Sanders, thì Nữu Ước là tiểu bang đã bầu bà làm thượng nghị sĩ, và Pennsylvania, thành đồng của dân lao động da trắng bảo thủ, sẽ là những viên đạn cuối cùng kết liễu cuộc vận động của ông Sanders. Bên CH, đây là lúc các ông ôn hoà, nhất là ông Rubio hy vọng sẽ chiếm thế thượng phong lại.
Tháng Sáu là tháng cuối cùng để bầu sơ bộ, trong đó có hai cuộc bầu quan trọng nhất tại California và New Jersey.
Tình trạng này đưa đến cái lủng củng là những tiểu bang có bầu sơ bộ muộn, tháng Năm hay tháng Sáu, đều không còn tiếng nói quan trọng nữa vì đến khi họ bầu thì ứng viên gần như đã được chọn xong từ lâu rồi.
Như ta thấy, bầu sơ bộ kéo dài từ tháng Giêng cho đến tháng Sáu, phần lớn tập trung vào tháng Ba. Ở đây, phải nói cho rõ ta đang bàn về bầu cử tri đoàn đại diện các tiểu bang đi dự đại hội đảng để tuyển đại điện đảng, chưa nói đến cử tri đoàn bầu tổng thống.
Hình thức bầu cử sơ bộ cũng khác biệt từ tiểu bang này qua tiểu bang khác. Có tiểu bang tổ chức bầu cử trực tiếp cho các đảng viên, có tiểu bang cũng bầu trực tiếp nhưng mở rộng cho tất cả mọi người tham gia, kể cả người ngoài đảng (có thể đưa đến tình trạng tréo cẳng ngỗng là đảng viên đảng đối lập xâm nhập, dồn phiếu cho ứng viên yếu nhất của “phe địch” để giảm uy thế ứng viên mạnh hơn của “địch”). Có tiểu bang bầu qua hình thức hội thảo nhóm –caucus- rồi bỏ phiếu nhiều vòng như Iowa, đưa đến tình trạng các ứng viên điều đình trước với nhau, nếu bị loại ở những vòng đầu thì sẽ dồn phiếu cho ai, như Obama và Edwards đã tìm cách hợp tác với nhau để hạ bà Hillary năm 2008.
Đến mùa hè là hai đảng tổ chức đại hội đảng để đại diện tiểu bang đến bầu đại diện của đảng tranh cử tổng thống. Đại hội đảng CH được tổ chức từ 18 đến 21 tháng 7, tại Cleveland, và đại hội đảng DC tiếp theo một tuần sau, từ 25 đến 27 tháng 7, tại Philadelphia.
Việc cả hai đảng đều tổ chức đại hội trong vùng kỹ nghệ đông bắc chứng minh cả hai đảng năm nay nhắm nhiều vào khối cử tri lao động da trắng Mỹ, là khối cử tri thành đồng của đảng DC nhưng đang bị CH gặm nhấm.
Tại đại hội đảng, mỗi tiểu bang gửi đến đại hội một số đại biểu -cử tri đoàn- với con số ấn định tùy theo dân số của tiểu bang. Ví dụ, California là tiểu bang lớn nhất với nhiều đại biểu nhất, được 546 đại biểu bên Dân Chủ, trong khi bên Cộng Hòa thì Cali được 172 đại biểu. Thông thường, các đại biểu tham dự đại hội đảng phải dồn phiếu cho ứng viên chiếm được nhiều phiếu nhất trong tiểu bang. Nhưng có tiểu bang phân phiếu cử tri đoàn theo tỷ lệ phiếu của cử tri. Cũng có tiểu bang cho các đại biểu bỏ phiếu tùy ý mà không cần phải bỏ phiếu cho ứng viên đã thắng tại tiểu bang của mình. Ứng viên nào chiếm được đa số phiếu của tổng số đại biểu của tất cả các tiểu bang sẽ đắc cử đại diện cho đảng trong cuộc tranh cử tổng thống.
Rồi đến bầu tổng thống.
Sau khi hai đảng đã có đại diện chính thức, hai bên sẽ tranh chức tổng thống được tổ chức qua một cuộc phổ thông đầu phiếu mở rộng cho tất cả công dân Mỹ không phân biệt đảng phái, được cử hành trên toàn quốc ngày Thứ Ba đầu của tháng Mười Một. Năm nay nhằm ngày 8 tháng 11.
Cuộc bầu cử phổ thông này cũng là một cuộc bầu gián tiếp, để bầu một cử tri đoàn chính thức đại diện cho 50 tiểu bang và vài khu vực chưa phải là tiểu bang. Mỗi tiểu bang được ấn định một số đại biểu là tổng kết của số dân biểu và nghị sĩ liên bang của tiểu bang đó. Ví dụ Cali là tiểu bang lớn nhất, có 2 thượng nghị sĩ và 53 dân biểu liên bang, do đó được đại diện bởi 55 đại biểu, với 55 phiếu. Thông thường thì ứng viên nào thắng tại một tiểu bang sẽ lãnh hết số phiếu của tiểu bang đó. Nhưng cũng có vài tiểu bang chia số phiếu theo tỷ lệ của cuộc phổ thông đầu phiếu.
Sau đó, cử tri đoàn đại diện các tiểu bang sẽ chính thức họp và bỏ phiếu bầu tổng thống Mỹ vào tháng Mười Hai. Đây mới là cuộc bầu tổng thống chính thức của Mỹ, mặc dù chỉ có tính cách tượng trưng vì hầu hết các đại biểu đều bị bắt buộc phải bỏ phiếu theo kết quả của phổ thông đầu phiếu tháng Mười Một chứ không có thể bỏ phiếu theo ý mình.
Tổng cộng có 540 phiếu cử tri đoàn, kể cả 5 đại diện các nơi chưa có đại biểu tại quốc hội như Puerto Rico, Guam, District of Columbia (DC). Ứng viên nào thu được 271 phiếu sẽ đắc cử tổng thống Mỹ. Sau đó, quốc hội liên bang họp tháng Giêng để chính thức phê chuẩn và kết quả được đương kim Phó Tổng Thống kiêm Chủ Tịch Thượng Viện tuyên đọc (do vậy mà ông Phó Al Gore đã bị đặt trong tình trạng bực mình là phải tuyên đọc ông Bush đã đắc cử tổng thống năm 2000). Chỉ sau khi phó tổng thống chính thức xác nhận thì ứng viên mới được coi như chính thức đắc cử.
Nếu hai bên ngang phiếu nhau với 270 phiếu, thì Hạ Viện sẽ bầu tổng thống. Trường hợp này chưa bao giờ xẩy ra.
Thể thức bầu cử gián tiếp này có mục đích xác nhận Hoa Kỳ là một liên bang của 50 tiểu bang chứ không phải là một nước thuần nhất. Vì là một liên bang nên có nhu cầu phải cho các tiểu bang nhỏ hay thưa dân một tiếng nói quan trọng. Nếu chỉ dựa trên tổng số phiếu của dân chúng thì các ứng viên của hai đảng chỉ cần thắng lớn ở các tiểu bang lớn như New York, Cali, New Jersey, Florida, Texas, Ohio, Pennsylvania, Illinois,... là đủ thắng trong khi hoàn toàn lơ là các tiểu bang ít dân như Dakota, Idaho, Alaska, hay nhỏ bé như Maine, Delaware. Hậu quả là mấy tiểu bang sau này có thể sẽ rời bỏ liên bang.
Thể thức này hợp lý, trên căn bản có tiếng nói tương đối đồng đều cho tất cả các tiểu bang. Nhưng lại có thể đưa đến nghịch cảnh là dù lãnh được nhiều phiếu của quần chúng hơn nhưng lại vẫn có thể không đắc cử vì thua phiếu cử tri đoàn.
Chìa khoá thành công thực tế không phải là kiếm được đa số trong hơn 250 triệu phiếu của cử tri Mỹ, mà là kiếm được 271 phiếu trong khối 540 cử tri đoàn. Bởi vậy mà Al Gore hơn George Bush nửa triệu phiếu nhờ các tiểu bang đông dân Nữu Ước và Cali, nhưng vẫn thua vì Bush thắng phiếu cử tri đoàn nhờ thắng tại nhiều tiểu bang hơn, 30 tiểu bang so với 20 bầu cho Al Gore (Gore thua luôn tại cả tiểu bang nhà Tennessee), và nhất là thắng tại Florida với hơn 500 phiếu.
Phần lớn kết quả bầu cử tại các tiểu bang hiện nay đều có thể tiên đoán khá chính xác được. Trong những cuộc bầu cử gần đây, cũng như cuộc bầu năm nay chẳng hạn, Nữu Ước và Cali chắc chắn sẽ bỏ phiếu cho ứng viên DC, trong khi ứng viên CH chắc chắn sẽ thắng tại Texas và các tiểu bang miền nam. Trên căn bản chỉ có một chục tiểu bang gọi là “xôi đậu” (swing states), có thể ngả về bất cứ bên nào. Đây mới chính là những tiểu bang có tiếng nói quyết định, mà các ứng viên sẽ bỏ ít ra là 80% thời giờ và tiền bạc để vận động. Những tiểu bang “xôi đậu” lớn nhất là Florida, Ohio, North Carolina, Colorado, và Virginia. Riêng năm nay, các tiểu bang kỹ nghệ với nhiều dân lao động da trắng như Pennsylvania, Michigan, Wisconsin trước đây là thành đồng DC, cũng có thể trở thành đối tượng của CH.
Bầu bán bên Mỹ có vẻ rối loạn, nhưng hào hứng và bất ngờ hơn xa bầu bán tại cái xứ “đỉnh cao trí tuệ”, trong đó 90 triệu dân bị coi là ngu, không được quyền hó hé, chỉ có hai tá “đại tài” đóng cửa trả giá, đổi chác với nhau để tìm những “lãnh tụ đại tài nhất”, theo tiêu chuẩn “tôi nhường chức cho ông nhưng ông không được đụng đến tài sản của tôi”, hay “ông ăn nhiều quá rồi, tới phiên tôi đi chứ”. (31-01-16)
Vũ Linh
Quý độc giả có thể liên lạc với tác giả để góp ý qua email: Vulinh11@gmail.com. Bài của tác giả được đăng mỗi Thứ Ba trên Việt Báo.
