Gió/Không khí và con người

GS Thái Công Tụng

Gió/Không khí và con người

1. Tổng quan

Nói về gió là nói đến không khí vì gió là không khí chuyển động. Con người cũng như bao sinh vật khác không thể sống nếu không có không khí . NgườI ta thường nói ta có thể sống nhịn ăn 3 tuần, nhịn uống 3 ngày, nhưng chỉ có thể nhịn thở 3 phút .. Trong 4 chất đất, nước, gió, lửa thì ta có thể thấy được đất, nước và lửa chứ không khí ta chỉ cảm nhận vì không khí dễ biến thiên từ cơn gió thoảng đến cơn bão lốc; ta cảm nhận gió qua con diều bay, qua thưởng thức gió mát mùa hè, chiếc buồm căng gió.

2.Gió trong văn học, âm nhạc và thi ca

Trong bản nhạc xưa Đoàn người lữ thứ, có đoạn:

Ra đi khắp nơi xa vời. Gió bốn phương, kìa gió bốn phương ào ào cuốn lá rơi. Người đi khúc nhạc chơi vơi. Gió khắp nơi, kìa gió khắp trời vang vang khúc nhạc say đời

Gió bốn phương là gió Bắc, gió Nam (tức gió nồm ), gió Đông, gió Tây (còn gọI là gió Lào)

Gió Bắc, còn gọi là gió bấc, là gió thổi từ miền Bắc Trung Hoa, đem hơi lạnh về vào các tháng 11, 12 đến tháng hai, tháng ba nên khí hậu nước Việt, nhất là miền bắc, khá lạnh

Gió Nam, còn gọi là gió Nồm thổi từ phía Đông Nam, từ Ấn độ dương cũng đem mưa xuống nước ta, gây mưa từ tháng 6 đến tận tháng 10:

Tháng sáu trời mưa, trời mưa không dứt (thơ Nguyên Sa)

Mùa thu ở Việt Nam, thường có gió heo may, một loại gió hơi lạnh và khô. Trong bản nhạc « Mưa Sai Gòn, mưa Hà Nội’ của nhạc sĩ Phạm Đình Chương có nói về loại gió này :

Mưa hoàng hôn
Trên thành phố buồn gió heo may vào hồn ..

hoặc :

Lìa xa thành đô yêu dấu
một sớm khi heo may về
lòng khách tha hương vương sầu thương (Giấc mơ hồi hương của nhạc sĩ Vũ Thành )

Gió thường đi liền với mưa nên nhà nhạc sĩ cũng hay liên kết 2 hiện tượng trên :

-Những ngày mưa lạnh gió lê thê

-Đêm nghe gió tự tình vì mưa (Trịnh Công Sơn )

-Một chiều gió mưa em về thăm chốn xưa
Non nước u buồn nào đâu bóng cố nhân
Lòng xót xa tình xưa...

Dân ca cũng có bài nói về gió :
Gió đánh cành tre, gió đập cành tre

Chi‰c thuyŠn anh vắng, le te Ç®i nàng

Gió đánh cành bàng, gió đập cành bàng

Dừng chèo anh hát, cô nàng ấy nghe

hoặc:

Gió đánh đò đưa, gió đập đò đưa

Sao cô mình lơ lửng mà chưa có chồng

Ca dao miền Nam có câu :

Gió đưa gió đẩy về rẩy ăn còng Về sông ăn cá, về đồng ăn cua

Ý nói người con gái lấy chồng miền rẩy thì chỉ có ăn còng, không bằng về bưng có cá, v ề đồng có cua. Còng có nhiều miền Gò Công, sau vụ lúa thì còng bâu kín chân rạ

Nỗi tự tình của người thôn nữ cũng dùng hình tượng gió :

Đêm qua mưa bụi gió bay
Gió rung cành bạc, gió lay cành vàng,
Em với anh cùng tổng khác làng
Nào em biết ngõ nhà chàng ở đâu !

Nhà thơ Xuân Diệu có thi phẩm Gửi hương cho gió

Truyện Kiều có nhiều chỗ nói về gió

Gió nhẹ  :

Trông ra ngọn cỏ lá cây
Thấy hiu hiu gió thì hay chị về

Gió quang mây tạnh thảnh thơi
Có người đàn-việt lên chơi cửa già (câu 2063-2064)

Gió mạnh :

Gió cao ngọn lửa càng cao
Tôi đòi tìm đủ, nàng đà thấy đâu

Nói chuyện lẳng lơ cũng dùng hình tượng gió :

Sớm đào tối mận lân la
Trước còn trăng gió, sau ra đá vàng

và thề nguyền cũng dùng hình tượng gió như :

Dù khi gió kép, mưa đơn
Có ta đây, cũng chẳng cơn-cớ gì !

Tả cảnh thanh thản cũng dùng chữ gió như :

Lần thâu gió mát trăng thanh

Bỗng đâu có khách biên đình sang chơi

Khi gió gác, khi trăng sân

Bầu tiên chuốc rượu, câu thần nối thơ

Gió chiều như giục cơn sầu
Vi lô hiu hắt như màu cơi trêu

Thời gian trôi qua :

Lần lần ngày gió đêm trăng
Thưa hồng rậm lục đã chừng xuân qua 

Ca dao ta có câu:

Người ta đi cấy lấy công. Tôi nay đi cấy còn trông nhiều bề. Trông trời, trông đất, trông mây.... Trông mưa, trông gió, trông ngày trông đêm

chứng tỏ gió là một yếu tố mà ngườI nông dân chú ý trong công việc đồng áng. NgườI nông dân vớI tích lũy kinh nghiệm bao dờI:

Đêm mù sương trăng sao không tỏ

Ấy là điềm mưa gió tới nơi

Đêm nào sao sáng xanh trời

Ấy là nắng ráo, yên vui suốt ngày

Những ai chăm việc cấy cày

Nhìn trời trông gió liệu xoay lấy mình

NgườI nông dân trông gió . Nhưng gió cũng có nhiều loạị

Theo vị trí địa lý : gió núi, gió thung lũng, gió Nam, gió Bắc (bấc), gió Lào

Nếu căn cứ vào phương hướng ta có gió Đông, gió Tây,gió Bắc, gió Nam. Nếu căn cứ vào cường độ, ta có gió thoảng, gió nhẹ, gió mạnh.

2.Tại sao có gió ?

Gió thổi là vì có sự khác biệt áp suất không khí. Áp suất không khí không phải chỗ nào cũng giống nhau .

Khí áp thay đổi theo cao độ : lên cao thì không khí loãng hơn và áp suất không khí nhỏ hơn nên những người sống quen miền thấp khi lên vùng cao sẽ rất mau mệt, chóng mặt Vài ví dụ:

• Cứ xem nước Bolivia với thủ đô là La Paz ở 3000m ở Nam Mỹ thì biết: đội túc cầu xứ này đá đâu thua đó nhưng những đội túc cầu giỏi nhất thế giới như Bresil cũng không bao giờ thắng được đội Bolivia khi đấu tại La Paz ! .
• Khi leo lên đỉnh núi Everest (8800mét), các nhà tranh tài không bao giờ leo một mạch lên đỉnh mà phải leo từ trại 1 lên trại 2 cao hơn, xong lại trở về trại 1. Lý do: phải để cơ thể quen dần với không khí loãng trên cao độ .

Khí áp cũng thay đổi với nhiệt độ: nhiệt độ tăng làm không khí nở ra, nên khí áp giảm; nhiệt độ giảm làm không khí co lại, tỉ trọng tăng nên khí áp tăng

Gặp lúc trời nóng, không mây thì mặt đất sẽ có không khí nóng. Vì nóng nên nhẹ và bay lên cao, tạo ra vùng áp suất thấp (hạ áp) trên mặt đất.

Có những chỗ khác có mây nghĩa là hơi nước đọng lại , nên không khí lạnh thì nặng hơn nên rơi xuống đất, tạo ra vùng áp suất cao (cao áp).

Không khí sẽ chuyển động từ cao áp đến hạ áp để tạo lại cân bằng áp suất không khí và gió chính là không khí chuyển động. Gió thổi từ vùng cao áp đến vùng hạ áp giống như nước chảy từ trên cao xuống thấp .

Nhìn trên truyền hình, xem chương trình thời tiết, ta thường thấy có chữ H, chữ L trên bản đồ khí tượng . H là chữ High, có nghĩa đó là nơi áp suất không khí cao ( cao áp) còn chữ L viết tắt là Low, có nghĩa đó là vùng áp suất không khí thấp ( hạ áp)

Tại sao có các nơi cao áp và hạ áp? Đó là vì nhiệt độ biến thiên theo mùa (mùa hạ trời nóng, mùa đông trời lạnh), theo vùng (nhiệt đới nóng, ôn đới lạnh), theo đêm ngày (đêm mát vì không có mặt trời, ngày nóng vì có ánh nắng), theo địa hình (núi, thung lũng) . Tóm lại, nóng không đồng đều trên mặt địa cầu đã tạo ra những nơi có áp suất cao hay thấp.

Ở mặt biển (cao độ 0mét) thì áp lực không khí cao: 1 kg/cm2 hoặc 10 tấn một mét vuông.. Áp suất không khí biến thiên từ 980 millibar (mb) đến 1050 mb . Trên cao thì vì nhiệt độ lạnh không khí loãng nên áp suất thấp hơn: áp suất giảm với cao độ

Vùng cao áp thường là những vùng trời quang mây tạnh vì trong vùng cao áp, không khí nặng nên đi xuống và trở nên khô, để lại bầu trời quang đãng

Vùng hạ áp là vùng có áp suất không khí thấp hơn áp suất các vùng xung quanh .Vùng h ạ áp thường có không khí ấm, nóng làm hơi bốc lên cao và vì vậy, thường có mây mưa

Nếu sai biệt giữa cao áp và hạ áp khá nhiều thì gió thổi rất mạnh :

Đùng đục gió đục mây vần
Một xe trong cõi hồng trần như bay (Kiều) hay ào ào đổ lộc rung cây

Nếu sai biệt giữa cao áp và hạ áp không lớn lắm thì gió thổi yếu hơn :

Gió hiu hiu thổi mây vàng êm trôi (Bàng Bá Lân )

4. Các loại gió (gió bắc, gió nam ..)

41. Gió mùa là một loại gió đổi hướng theo mùa. Riêng Việt Nam thì có thể phân biệt gió mùa Đông Bắc và gió mùa Tây-Nam.

Vào mùa Đông, có gió mùa Đông Bắc thổi từ vùng Siberia (cao áp) đến Việt Nam, đem theo không khí lạnh .. Dưới ngòi bút của nhà văn nữ Trần Mộng Tú:

Gió Mùa Ðông Bắc. Có không biết bao nhiêu thi sĩ, bao nhiêu nhạc sĩ đã xúc động về những cơn gió này và viết ra bao nhiêu tác phẩm làm thăng hoa đời sống con người để ngay cả khi đang sống trong một hoàn cảnh khó khăn nhất, con người vẫn tìm ra cái đẹp của nơi mình đang sống. Khí hậu của tháng Mười Một và tháng Chạp âm lịch là khí hậu lạnh và đẹp nhất trong năm của miền Bắc. Gió hay trở lạnh đột ngột như một người đi xa bỗng trở về không báo trước. Có thể mới buổi sáng trời còn rất ấm không có gì báo hiệu là một ngày lạnh, nhưng đến trưa gió ở đâu bỗng kéo về chật phố. Gió chen chúc vào đám đông đang đi trên đường, gõ cửa những ngôi nhà, hàng quán, ngồi sát vào những người buôn bán hai bên vỉa hè rất là hồn nhiên. Chẳng cần nói năng gì cả. Chỉ cần có mặt, tôi đến, tôi ngồi xuống và tôi ở lại. Giống như Caesar ngày trước I came, I saw, I conquered. Thế là mọi người chạy ùa đi mua áo ấm để ngồi chung với gió.

Vào mùa hè, có gió mùa Tây Nam thổi từ Ấn Độ dương đem theo hơi ẩm từ biển vào v à tạo mưa ở Thái lan, Miến Điện, Châu thổ Cửu Long, Cao Miên.

42. Gió Lào .

Gió hình thành từ vịnh Thái Lan, di chuyển theo hướng Tây Nam - Đông Bắc qua Campuchia và Lào. Vì gió ẩm khi thổi đến giãy Trường Sơn thì lên dốc gặp lạnh n ên trút hết hơi ẩm và đổ thành mưa phía Trường Sơn Tây (phía Lào) nhưng Trường Sơn Đông (phía Việt Nam) thì nắng và nóng. Gió thường xuất hiện từ đầu tháng Tư đến giữa tháng Chín, thường bắt đầu thổi từ 8-9 giờ sáng cho đến chiều tối, thổi mạnh nhất từ khoảng gần giữa trưa đến xế chiều Gi ó Lào tạo ra khô nóng miền Nghệ An, Hà Tĩnh cho đến Quảng Trị. Dãy núi càng cao thì khi xuống núi, mức gia tăng nhiệt độ càng lớn và càng khô .

Hai thứ gió này đều có nguồn gốc đại dương: gió Lào xuất xứ từ Ấn độ dương thổi vào đất liền; gió nồm cũng xuất phát từ đại dương ,nhưng từ Thái bình dương , khi thổi đến Việt Nam không gặp trở ngại nào cả ,nên nó rất mát và dễ chịu ,tuy nhiên về mùa xuân ở bắc bộ thì rất ẩm do hơi nước bão hòa.

43 Gió mậu dịch (tiếng Anh: trade wind hay passat do xuất xứ từ passar trong tiếng Bồ Đào Nha) là gió thổi thường xuyên trong những miền Cận Xích đạo. Gió mậu dịch thổi từ những miền áp cao về vùng áp thấp xung quanh xích đạo. Ở Việt Nam, thuật ngữ thường được sử dụng rộng rãi để chỉ gió mậu dịch là tín phong (ngọn gió đáng tin).
Trên Bắc bán cầu thì đây là những luồng gió thổi chủ yếu theo hướng (chiều) đông bắc-tây nam, còn trên Nam bán cầu là hướng (chiều) đông nam-tây bắc
Lý do có tên Mậu dịch (trade wind ) vì vào thế kỷ 18 các đoàn tàu buôn ( mậu dịch/ trade ) của Anh lợi dụng sức gió này để di chuyển trên đại dương Atlantic.

44 Gió đất, gió biển .

Ban ngày mặt đất mau nóng hơn biển nên không khí nóng bốc lên cao (nóng, nhẹ) trở thành lạnh; ngược lại không khí mặt biển còn lạnh nên nặng vì nóng chậm hơn mặt đất( lạnh, nặng). Như vậy, có khác biệt nóng nhẹ (trên đất ) và lạnh nặng (trên biển) nên không khí nặng lạnh trên biển sẽ thổi vào đất để thế chỗ không khí bốc lên cao: ta gọi đó là gió biển (sea breeze, brise de mer) thường thổi từ gần trưa đến xế chiều. Vào xế chiều thì không còn gió vì lúc đó cả áp suất lẫn nhiệt độ của mặt đất và mặt biển ngang đều nhau.

Ban đêm thì vì biển nóng hơn đất, nên không khí phía biển nhẹ bốc lên cao, tạo v ùng hạ áp ở mặt biển, còn phía đất liền vì lạnh nên không khí nặng, rơi xuống đ ất, tạo ra cao áp ở mặt đất nên gió thổi từ đất (cao áp) ra biển (hạ áp) : ta gọi đó là gió đất (land breeze)

45 Gió núi .

Ban đêm trên núi nhiệt độ thấp, không khí lạnh và vì lạnh nên nặng, không khí này chảy theo sườn núi xuống thung lũng sinh ra gió núi

Ban ngày, ngược lại, không khí trên các sườn núi nóng nhẹ và bốc lên cao, để cho không khí thung lũng mát và nặng hơn, ùn lên núi tạo thành gió thung lũng.

5. Không khí, hơi thở và tỉnh thức . Bầu khí quyển gồm có phần lớn là khí nitơ (78%) và khí oxy (21%). Lượng oxy trong không khí cần thiết cho các quá trình hô hấp và trao đổi chất, những quá trình mà con người và những loài động vật khác nhận lấy năng lượng cần có để duy trì sự sống. Oxy cũng là một yếu tố cần thiết cho nhiều quá trình vật lý, như sự đốt cháy. Khí nitơ, cũng đóng một vai trò quan trọng trong quá trình hô hấp và vô số các quá trình sinh học và lý học khác.

Carbon dioxide góp một phần nhỏ, nhưng quan trọng vào bầu khí quyển. Thực vật sử dụng nó trong quá trình quang hợp, trong quá trình đó chúng sản xuất ra cả năng lượng và oxy. Ngược lại, động vật hấp thu oxy và phóng thích carbon dioxide như một sản phẩm thải.

Tỉ lệ carbon dioxide trong không khí khác nhau tùy theo thời gian và địa điểm. Tia chớp dường như làm tăng thêm sự tập trung của lượng carbon dioxide trong vùng. Tổng thể tích của carbon dioxide trong khí quyển tăng lên ổn định trong nhiều thế kỷ qua, có lẽ là do sự tăng lên trong việc đốt nhiên liệiu hóa thạch.

Nằm ở trung tâm trên trái đất khoảng 25km là một lớp oxy “được tăng nạp” gọi là ozone. Mỗi phân tử của tầng ozone đều chứa ba nguyên tử oxy thay vì hai nguyên tử trong một phân tử oxy thông thường.

Tầng ozone hấp thụ một lượng lớn nhiệt bức xạ của mặt trời, và do đó làm ấm bầu khí quyển bên dưới và bảo vệ sự sống khỏi những tác động phá hủy của bức xạ nhiệt. Sự suy yếu của tầng ozone do các chất gây ô nhiễm của con người tạo ra là mối quan tâm lớn ngày nay, và nổi lên như là một lĩnh vực nghiên cứu khoa học quan trọng.

Nói về gió, tức là nói về không khí vì gió là không khí chuyển động..Không khí có hai chất hơi là oxy (21%) và nitơ (79%). Hô hấp (hít thở) không khí đóng một vai trò quan trọng nhất, trong sự sống con người. Ta thở vào để lọc qua lá phổi và thở ra giúp tống khứ hôi hám trong buồng phổi ra ngoài; nó giúp tẩy lọc mọi tư tưởng lòng trần còn tơ vương khanh tướng, mọi bực bội ra ngoài, làm tinh thần tươi tỉnh hơn . Kiểm soát hơi thở giúp làm cho tâm tĩnh lặng, vứt bỏ những gì làm tâm ta đau khổ, buông bỏ tất cả để bớt stress cho nhẹ nhõm hơn.

Hơi thở trong tỉnh thức, biết ta đang thở vào, biết ta đang thở ra, nói khác đi thở trong chánh niệm cũng giúp ta chế ngự các tư tưởng tiêu cực gọi chung là nội kết (kết= ràng buộc) . Nội kết là gì ? Đó là những lo âu, phiền buồn, tiêu cực do lâu ngày không chuyển hoá được, kết lại thành khối trong bề dày của tâm thức. Đi thiền, ngồi thiền chính cũng là để kiểm soát và tự chủ được hơi thở, bước đầu kiểm soát được thân và tâm, nghĩa là để cuộc đời được thanh thoát, để gặp gỡ lòng khiêm nhường, để cuộc đời bớt hành trang thế tục, để thấy được nhu cầu của tha nhân, cảm thông chia sẻ với người còn bất hạnh, để kh ông khởi lên một niệm tham, sân, si nào

Khi thở không khí thiên nhiên, hương đồng cỏ nội,

"Người ngồi đây ngó mây trời biền biệt ?
Lơ thơ bay loáng thoáng cánh chuồn chuồn"     (Bùi Giáng), khi dòng chảy của tâm thức hoà nhập được với thiên nhiên thì mọi nội kết cũng sẽ bị ‘cuốn theo chiều gió’

6.Các chức năng của gió

61. giúp di chuyển

Từ xa xưa, con người đã tận dụng sức gió trong các chuyến hải hành . Thương mại quanh bờ Địa Trung Hải nhờ các thuyền buồm, Christophe Colomb khám phá Mỹ Châu nhờ di chuyển trên tàu có cột buồm đón gió; các di dân đầu tiên đến bờ đông nước Mỹ cũng đến bằng thuyền buồm. Chúa Nguyễn từ miền Gia Định tấn công quân Tây Sơn ở Bình Định, Phú Xuân cũng di chuyển bằng thuyền buồm nhờ sức gió:

Lạy trời cho chóng gió nồm

Cho thuyền chúa Nguyễn xuôi buồm chóng ra

Sửa sang buồm gió lèo mây
Khuyển, Ưng lại chọn một bầy côn quang
Dặn dò hết các mọi đường
Thuận phong một lá vượt sang bến Tề

Tục ngữ ta cũng có câu : thuận buồm xuôi gió

62.tạo năng lượng .

Gió là một tài nguyên tái tạo và trong sạch, không tạo ra khí nhà kính . Gió làm quay các cánh quạt, tạo ra điện năng và càng ngày các nước tận dụng sức gió để sản xuất ra điện

63. tâm linh

Gió và không khí có chiều kích tâm linh. Khi ngồi thiền hay thiền hành, con người dễ c ảm thông với thiên nhiên, tìm lại chính mình, hài hoà với tạo vật, giúp cảm thông sâu xa với đấng Tạo hoá, thấy sự mầu nhiệm của cuộc sống để ‘đường trần rồi khăn gói mai kia chào cuộc đời nghìn trùng cơn gió bay"

7. Kết luận.

Ngày nay, không khí càng ngày càng ô nhiễm vì xe cộ, nhà máy, cháy rừng, núi lửa phun toả lên bầu trời nhiều khí gây ra biến đổi khí hậu . Ngoài ô nhiễm khí hậu lại thêm ô nhiễm tâm linh với bạo lực, nghèo về tình thương, nghèo về đạo đức. Muốn phục hồi lại các giá trị cao cả của con người thì cần khôi phục lại niềm tin. Niềm tin là hơi thở, là ngọn gió lành cho cuộc sống xô bồ hôm nay, là cầu nối giữa Thân và Tâm .Nhiều danh từ như prana (tiếng Sanskrit), pneuma (tiếng Hi Lạp), spiritus (tiếng Latin), ruach (tiếng Do Thái), đều chuyên chở liên hệ giữa hai yếu tố hồn/tinh thần và hơi thở/gió. Một cơn gió nhẹ đưa người về dĩ vãng, chở theo hồn về, như Nguyễn Du đã cho nàng Kiều thốt ra khi dặn em là Thuý Vân:

Trông ra ngọn cỏ lá cây

Thấy hiu hiu gió thì hay chị về

Hồn còn mang nặng lời thề

Có niềm tin, may ra chúng ta mới có thể xua tan cái nhá nhem nơi ngõ ngách tâm hồn mình, xua đêm nhập nhằng nơi cõi nhân sinh và xua đi cả u minh cuồng si đang trùm phủ nhân loại. Không bám víu vào những thứ vô thường, những thứ mong manh phù phiếm; hãy để gió cuốn đi các ràng buộc, các dính mắc, để cho tâm tự tại vì tự tại là sự tự do bên trong và đó là chân hạnh phúc, là hạnh phúc ba la mật, là thực sự ‘hành thâm’ và đó là sự sống .

Thái Công Tụng