Hải
đảo Haiti và tôi
Thái
Công Tụng
Người Việt chúng mình ở
Montreal thường gặp cộng đồng da đen ở thành phố này.
Nếu gặp người da đen ở Montreal, từ người lái taxi
cho đến cô y tá hoặc cảnh sát viên, thì xác suất đúng
đến 90% đó là người Haiti. Bà Toàn Quyền xứ Canada
tên là Michaelle Jean cũng là người nhập cư từ Haiti đó
!.Montreal có hơn trăm ngàn người từ Haiti di cư đến
trước cả cao trào người Việt tới đây giữa thập
niên 70 trong khi người mình chỉ chiếm chừng 40 ngàn
người.
Riêng người viết
bài này cũng đã từng ở xứ đó đến 5 năm, từ 1976
đến cuối 1981, vì có làm chuyên viên nông nghiệp cho
chính phủ Canada trong một dự án phát triển tại hải
đảo Haiti và dự án có tên gọi là DRIPP, viết tắt
Développement régional intégré Petit Goave-Petit Trou de
Nippes . Hải đảo Haiti nằm trong quần đảo Caraibes .
Quần đảo này
gồm nhiều đảo rải rác, có đảo lớn như đảo
Haiti, Cuba, Jamaica; có đảo nhỏ như Puerto Rico,
Guadeloupe, Martinique. Có đảo độc lập từ lâu
(Dominican Republic, Haiti, Cuba ), có đảo độc lập mới
gần đây, cách đây vài chục năm (Jamaica, Barbados). Có
đảo thuộc Anh như Antigua; có đảo thuộc Pháp
như Guadeloupe, Martinique; có đảo vừa thuộc Pháp, vừa
Hoà Lan như St Marteens; có đảo thuộc Mỹ như
Puerto-Rico.
Địa lí
Đây là một hải
đảo khá rộng, nhưng thuộc hai nước khác nhau: một nước
có tên là Haiti với người da đen, nói tếng
créole, nhưng ngôn ngữ chính thức là Pháp ngữ còn nước
kia có tên là Dominican Republic, nói tiếng Spanish.
Diện tích toàn
đảo này là 77 253 km2 (Viet Nam là 330 000km2) và riêng xứ
Haiti có diện tích 27 750 km2 còn Dominican Republic bên cạnh
lớn hơn (48 730 km2).
Hải đảo Haiti
không xa Cuba bao nhiêu.. Bài này chỉ đề cập đến Haiti
là nơi tôi có dịp làm việc ở lại khá lâu tại đó.
Thủ đô Haiti là
Port- au- Prince, nơi hứng chịu trận động đất
tháng giêng năm 2010, với hàng trăm ngàn người chết. Các
thành phố quan trọng có tên là Cap Haitien, Gonaives,
Cayes. Tài nguyên chỉ có vài đồng bằng
ven biển còn phần
lớn là núi non.
Lịch sử
Kha Luân Bố do nữ
hoàng Tây Ban Nha gửi đi với mục đích tìm một đường
khác qua Á Châu bằng cách đi về phía Tây trên Đại Tây
Dương. 2 tháng sau đó, đoàn thám hiểm khám phá đảo này
vào năm 1492, thấy đảo này đẹp qúa nên đặt tên là
Hispaniola, nghĩa là Tiểu Tây Ban Nha. Lúc đó, cư
dân đầu tiên là người thổ dân Arawak. Kha Luân Bố đi
đi lại lại giữa Tây Ban Nha và vùng này nhiều lần .
Ngay sau năm 1492, Kha Luân Bố trở lại đây năm 1493 với
17 chiến thuyền và 1500 người, đem theo nào bò, ngựa,
nào hạt giống, gà vịt để khai phá trồng trọt .
Nhưng chỉ không
đầy 50 năm sau khi người Tây Ban Nha qua di dân tới đây
thì đem theo bệnh mà người Arawak không chống cự được
nên chết rất nhiều ; mặt khác, họ bắt dân này đào
tìm vàng, rất khó nhọc, nên thổ dân chết hết. Ngày
nay, không còn dân Arawak nữa.. Sau này khi nhân công thổ
dân chết dần vì làm việc kham khổ, thì người nô lệ
da đen mới đến. Pháp, Tây Ban Nha, Anh đến các bờ biển
Tây Phi châu săn bắt dân đen, đem lên thuyền buồm (dạo
đó, chưa có động cơ hơi nước, chứ làm gì có động
cơ máy Diesel như ngày nay) và đưa đến vùng này trồng
mía, trồng bông vải để cung cấp nguyên liệu cho các xứ
thực dân. Trong các chuyến đi xuyên Đại Tây Dương đó,
người Phi Châu chết rất nhiều vì đói khát trên tàu;
số sống sót làm nông dân nô lệ cho các chủ đồn điền
Pháp. Có một dạo, dân nô lệ da đen nổi dậy và đuổi
được Pháp sau cuộc cách mạng tại Pháp năm 1789.Họ sợ
Pháp thế nào cũng trở lại nên ra sức xây một cái pháo
đài rất kiên cố trên đỉnh núi gần Cap Haitien. Những
tảng đá đồ sộ do sức người tải lên chót vót núi
để xây. Đây có thể nói là kỳ quan thứ 8 của thế
giới; các du khách từ các du thuyền khi ghé Cap Haitien
thường đi thăm kỳ công này trên núi .
Vào thời lập
quốc của Mỹ, người Mỹ phải sang Port-au- Prince để
mua nô lệ da đen đem về trồng bông vải ở các tiểu
bang miền Nam; nông nghiệp Mỹ chưa có máy móc như bây
giờ .Tóm lại người Mỹ da đen ở Mỹ hiện nay là gốc
gác như vậỵ
Haiti vì là nưóc
da đen độc lập rất lâu nên là một trong những nước
ký vào hiến chương Liên Hiệp Quốc từ 1945
Dân
số .
Dân số của Haiti vào khoảng gần 10 triệu người (theo số liệu của LHQ, năm 2009), sống tập trung tại miền đồng bằng . Tỷ lệ biết đọc, biết viết chỉ chừng 50%. Họ nói tiếng Creole, một ngôn ngữ pha lẫn tiếng Pháp vì trước kia, người Pháp chiếm xứ này khá lâu. Đây là quốc gia độc lập đầu tiên ở Mỹ La-tinh, một phần là nhờ cuộc nổi loạn của nô lệ. Người Pháp lấy phụ nữ da đen nên ở Haiti cũng có dân lai da trắng mà họ gọi là mulatre .
Kinh
tế eo hẹp nên họ di cư,-cả hợp pháp và bất hợp
pháp- đến Mỹ, Canada, các xứ quanh vùng Caraibes ..Có
nhiều dân Haiti di cư sống trên đất Mỹ và Canada . Ở
Mỹ, có thể gặp họ ở Miami: có một khu phố đông
người Haiti nên có tên gọi là Little
Haiti
(như Việt cũng có Little Saigon ). Tại thành phố New York,
Boston, New Jersey cũng có nhiều cộng đồng người Haiti .
Ở Canada, người Haiti thường ở Quebec (vì Quebec nói
tiếng Pháp) và họ tập trung khu Montreal Nord .
Du lịch
Cũng như các hải
đảo vùng Caraibes, Haiti sống nhờ du lịch. Thực vậy,
nhờ vị trí địa lí không xa Mỹ và Canada bao nhiêu nên
vào mùa đông, có nhiều dân du lịch, phần đông là người
Canada nói tiếng Pháp, người Mỹ, người Đức .Họ đến
vì mùa đông biển ấm và luôn luôn có mặt trời, tóm
lại nhờ 3S: Sand, Sea, Sun
Du lịch ấy cũng
còn gọi là du lịch Seacanoe
, do tóm tắt từ các chữ:
Smell fresh air:
thở không khí tươi mát
Eat better than in
yours: ăn ngon hơn thường nhật
Avoid crowds:
tìm nơi thanh tịnh
Consider
excitement: tìm lại năng lượng phấn chấn
Alter your view of
life: thay đổi lối nhìn cuộc sống
No nonsense:
lựa chọn khôn ngoan
Outlock stress:
giảm thiểu căng thẳng
Earn a new
experience: có thêm kinh nghiệm
Mùa hè thì ít du
khách vì mưa và dễ có bão nhiệt đới gây hư hại rất
nhiều. Bão nhiệt đới khi thì tàn phá Cuba, khi thì Haiti,
khi thì các hải đảo khác trước khi thổi vào lục dịa
Mỹ.
Máy bay thì ngày
nào cũng có chuyến bay đi Miami và các hãng hàng không lớn
như Pan Am, Air France , Air Canada đều có máy bay đáp xuống.
Nhà cửa
Tại thủ đô
Port-au-Prince, nông dân tràn về đây ở chật chội tại
một khu phố gọi là Carrefour với xe chuyên chở kêu là
'tap tap' bóp còi inh ỏi, tranh giành lối đi với bộ
hành.Ngày nào cũng thấy xe cán chết chó. Vì dân tụ tập
ở đây nên nhân công rẽ; do đó các hãng xưởng đủ
mọi ngành: may mặc, xưởng làm baseball cũng ở đây,
xưởng làm banh đánh golf cũng ở đây. Dân giàu có nhà
trên núi như Pétionville, Kenscoff mà kiến trúc không thua
gì các biệt thự trên đồi Hollywood. Để tận dụng nưóc
mưa, mỗi nhà có hầm chứa nước mưa ngay dưới nhà:
nuớc mưa từ trên mái nhà đưa xuống hầm và do đó,
tiết kiệm được nhiều nước trong mùa nắng. Tôi thấy
đây là một cách kiến trúc có thể ứng dụng cho Việt
Nam (các vùng đất cao) vì vũ lượng ở nước mình nhiều
mà nước mưa thì bỏ phí trôi đi hết.
Nông nghiệp
Phần lớn Haiti
là núi non; đáp xuống phi trường Port-au-Prince tưởng
chừng đáp xuống Nha Trang vì phi trường cũng sát biển,
cũng nhiều mặt trời và cũng có giãy núi .
Tôi đến đây từ
1976. Tại Haiti, lúc đó có rất nhiều dự án của nhiều
nước giúp đỡ như Canada, Pháp, Mỹ, Liên Hiệp Quốc. Dự
án bao gồm từ đường sá đến bảo tồn đất đai, dẫn
nước, thủy điện, canh nông.. Ngay cả Đài Loan cũng có
dự án nông nghiệp và hiện nay vẫn còn. Đài Loan rất o
bế Haiti vì Haiti là một trong rất ít xứ trên thế giới
còn công nhận Đài Loan. (Một nước khác còn công nhận
Đài Loan hình như là Paraguay ).
Dự án tôi làm
cũng là một dự án nông nghiệp bao gồm nhiều ngành: y
tế, trường học, canh nông, làm đường, dẫn nước.
Xứ này chỉ có
chừng 1/3 diện tích là trồng trọt được; núi non rất
nhiều, trước kia là rừng sầm uất; ngày nay, dân đốn
làm than củi nên không có rừng mà toàn đá, xương rồng,
lùm bụi. Tuy nhiên cũng có những thung lũng trên núi trồng
các cây như cà phê, chuối plantain, cây bơ (avocado), cây
xoài, cam, quít. Xoài Haiti xuất cảng sang Mỹ, sang Canada
v.v. Xoài và bơ nhiều rơi rụng xuống đất, nên heo thả
rong đi tìm ăn. Heo ở nhà quê là loại heo cỏ, đi rong
kiếm ăn chỉ có vài trại heo kỹ nghệ gần các thành
phố lón, nuôi gần các nhà máy làm đường nên có mật
mía, trộn với cám, với hạt bắp..
Còn miền đồng
bằng thì nông nghiệp như các xứ nhiệt đới khác: lúa,
bắp, đậu. Có nơi trồng mía vì có nhà máy đường. Ven
biển, nhiều dừa; dừa nhiều như miệt Bồng Sơn, Tam
Quan bên ta:
Công đâu công
uổng công thừa
Công đâu múc
nuớc tưới dừa Tam Quan .
Tôi ở lại đó
đến 5 năm, từ 1976 đến cuối 1981. Đây là lúc tình
hình rất phức tạp ở Viet Nam; hàng hàng lớp lớp bỏ
xứ đi ghe chui qua Thái Lan, qua Mã lai, qua Indonesia ..Tôi
nhận được nhiều thơ cầu cứu từ các trại tị nạn
này từ các nhân viên cũ Bộ Canh Nông, nơi tôi làm việc
trước 1974 và dĩ nhiên luôn luôn đáp ứng.
Lúc đó, Mỹ và
Việt Nam không có liên lạc ngoại giao; thư từ Bưu điện
Haiti gửi về Việt Nam phải chuyển qua Pháp rồi mới về
Việt Nam chứ bình thường có thể qua Mỹ rồi về Viet
Nam. Lúc dó, Air France là hãng máy bay duy nhất đi về Việt
Nam và chở hàng hoá, đặc biệt là thuốc men do Việt
Kiều gửi về .
Tín ngưỡng
Phần lớn dân
chúng theo Công giáo.
Nhiều nhà thờ,
họ đạo và dân chúng rất ngoan đạo. Ngoài ra, có tín
ngưỡng dân gian gọi là vaudou . Vaudou là tín ngưỡng thờ
thần linh xuất phát từ bên Phi Châu, vẫn theo người dân
nô lệ trên đường qua xứ này: lên đồng, nhảy múa như
ma nhập .
Giáo dục
Phần lớn mù chữ
vì không đủ trường học; trường học thíếu giáo
viên, thiếu cơ sở. Thủ đô Port au Prince có một Viện
Đại học nhưng cũng thiếu phương tiện như thư viện,
phòng thí nghiệm. Lề lối giáo dục cũng như bên Việt
Nam, nghia là học tủ, học thuộc lòng nhiều hơn.
Tonton Macoute
Tonton Macoute là từ
ngữ để chỉ đám mật vụ, công an chìm ở xứ Haiti
này. Cần nói qua loa là nước Haiti, dưói trào cha là Tổng
thống Francois Duvalier, xuất thân là Bác sĩ Nha Khoa khi
chết đi, giao cho con Jean-Claude Duvalier tiếp tục làm Tổng
Thống. Báo chí đặt tên cho cha là Papa Doc và con là Baby
Doc là vì vậy .Chế độ này rất độc tài và tồn tại
nhờ một hệ thống mật vụ chằng chịt nên mọi manh
nha bạo động, đối kháng bị dập trong trứng nước. Ai
chống đối bị giam hoặc bị trục xuất. Tổng Thống
Jean-Claude Duvalier, khi đi tham dự một khai mạc hay hội
nghị không bao giờ đến đúng giờ qui định trong chương
trình. Sau đây, tôi xin kể hai câu chuyện có thật (Người
thực, việc thực!) cho độc giả xem chơi:
Năm 1976, khi tôi
đang ở phi trường Miami để đổi máy bay qua Port au
Prince, tình cờ có một linh mục, thấy tôi là người
Việt bèn gợi chuyện. Linh mục người Canada này trước
kia có ở Viet Nam nên gặp lại người Việt rất thích
nói chuyện. Trao đổi địa chỉ cho nhau, Linh mục đi
Mexico còn tôi đi Haiti . Sau đó, tôi gửi thư thăm cha ở
Mexico . Lâu sau đó, tôi được cha trả lời là thư đó
bị kiểm duyệt rất kỹ . Hoá ra, Haiti sợ trong thư tôi
có liên lạc gì vói nhóm chống đối chính quyền Haiti ở
nước ngoài !
Một lần khác
nữa, tôi thường đi công tác miền núi Haiti. Có một
nhân viên phù động họ giao cùng đi với tôi làm khuyến
nông. Đi nhiều lần với anh ta, bỗng một hôm, anh ta đến
Sở rồi bỏ đi . Tôi mới té ngửa ra là anh ta làm mật
vụ theo dõi tôi xem khi đi tiếp xúc với dân tình, có
nhân cơ hội đó, tuyên truyền chống chính phủ không.
Cũng may là tôi chỉ nói với dân làng về chuyên môn
khuyến nông mà thôi chứ nếu chuyện khác thế nào họ
cũng trục xuất ngay khỏi xứ .
Chính quyền không
muốn mở trường dạy học vì dạy học dân có kiến
thức, dân trí cao sẽ dễ bị lật đổ.
Mãi đến đầu
năm 1986, kinh tế bế tắc, đời sống khó khăn, dân chúng
nổi dậy mới lật đổ và Jean Claude Duvalier trốn qua
Pháp. Nhưng một thời gian 10 năm từ đó thì cũng là thời
gian đảo chánh liên miên, như thời Viet Nam sau khi Tổng
Thống Ngô Đình Diệm bị lật. Mãi sau đó, một linh mục
là Cha Aristide đưọc bầu lên làm Tổng Thống cũng bị
quân nhân đảo chính. Tổng Thống Clinton nhờ Cựu Tổng
Thống Carter và tướng Colin Powel qua khuyến cáo tướng
đảo chánh qua Mexico tạm trú để nhường lại cho
Aristide . Linh mục Aristide cầm quyền được vài năm thì
cũng tái phát bạo động nên Hoa Kỳ cũng ép Aristide đi
lưu đày bên Phi Châu và hiện nay có cả hàng ngàn binh sĩ
Liên Hiệp Quốc trú đóng gia hạn từng năm một theo
quyết định hàng năm của Hội Đồng Bảo An .
Và Liên Hịệp
Quốc cử lính qua để giữ trị an. Nói trắng trợn ra,
sở dĩ nguời Mỹ để ý đến xứ Haiti này là vì nếu
tình hình rối loạn ỏ Haiti, thì sẽ có vô vàn dân Haiti
chèo ghe chạy qua lánh nạn bên Miami nên họ phải đón
đầu truớc.
Ngôn
ngữ .
Dân chúng sử
dụng tiếng Creole, một loại tiếng Pháp cổ vì xứ này
trước kia do Pháp cai trị. Hiện nay, cũng có một số dân
màu da hơi trắng vì có lai nhiều đời với người Pháp..
Tiếng créole rất gần tiếng Pháp nên ai đã biết tiếng
Pháp thì dễ nói tiếng créole lắm..
Người Việt ở Haiti
Khi tôi mới đến
Haiti năm 1976, tôi là người Việt thứ hai sau ông Phạm
Hữu Vĩnh, lúc đó mới rời Haiti . Ông Vĩnh trưóc là
Tổng Thư Ký Bộ Công Chánh qua Haiti làm cho Liên Hiệp
Quốc bên đó. Năm 1980, có anh Kỷ sư Tôn Thất Thiều
trước làm ở Nha Thủy Nông Bộ Nông Nghiệp cũng sang
Haiti làm trong một dự án ở gần Port au Prince.
Mãi những năm
sau này quãng 1985 có ông Nguyễn Văn Hão, một thời
làm Phó Thủ Tướng nội các Trần Thiện Khiêm và một
người con ông Nguyễn Cao Thăng, chuyên viên kinh tế cũng
có mặt ở xứ này . Những năm tôi ở hải đảo Haiti ,
chỉ có mấy bà Việt Nam có chồng Mỹ làm cho USAID, có
chồng Pháp làm cho hãng xi măng. Cũng có mấy nữ tu
Công giáo ở Cap Haitien, trước 1975, qua Nhật học để
sau đó về lại Việt Nam, nhưng thời cuộc đã đưa đẩy
các nữ tu đó về Haiti, vì Haiti có nhà dòng (hình như
dòng Mến Thánh Giá ? ), cùng dòng với các nữ tu. Các nữ
tu này khi về Canada thì ở Sainte Anne de Beaupré cách thành
phố Quebec chừng vài chục km về hướng Bắc .
Người
Haiti ở Mỹ và vài quốc gia lân cận.
Vào
khoảng các năm trước 1930, Haiti đã từng bị Mỹ chiếm
đóng nên có một số di cư qua Mỹ, phần lớn ở miệt
New York (Bronx). Sau này, vì dân số càng ngày càng đông và
thủ tục nhập cảnh Mỹ khó khăn nên họ đi ghe chui
nhiều lắm. Vì gần Miami nên nhiều thuyền chở dân Haiti
thường đổ lén dân xuống bờ biển Florida; một số
chết ngoài biển, một số bị Coast Guard chận lại ngay
ngoài khơi . Nói thật ra, Mỹ không muốn da đen vào Mỹ,
trong khi đó dân Cuba trốn thì vẫn được chấp nhận như
thường. Và chính người Mỹ cũng sợ boat people tràn lan
qua Mỹ nên ngoài khơi các đảo Dominican Republic, Cuba,
Haiti luôn luôn có nhiều tàu tuần duyên tuần tiễu.
Họ
cũng di dân sang
Cộng hòa Dominica, nơi hiện là quê hương thứ hai của
hàng trăm ngàn người Haiti. (Theo
wikipedia.org)
Nguời Haiti ở Canada
Vì dân Haiti học
tiếng Pháp từ tiểu học nên họ không bở ngỡ khi ở
Québec. Trước 1977, người xứ này qua Canada không cần
visa nên đến rất đông, sau đó ở lại . Phần lớn
chạy taxi hoặc làm nghề may mặc. Và cũng nhờ người
Haiti ở Canada và Mỹ gửi tiền về và bảo trợ cho thân
nhân di dân qua nên xứ Haiti mới tồn tại chứ hải đảo
thì diện tích có hạn mà dân số cứ tăng. Có trên 2
triệu người Haiti rải rác trên nhiều xứ và hàng năm
họ chuyển tiền về cho gia đình. Tổng số tiền gửi
hàng năm rất nhiều, bằng 1/3 của toàn GDP xứ đó. Thế
mà nhiều người vẫn còn tiếp tục di cư sang các đảo
kế cận như qua hải đảo St Marteens gần Puerto Rico, sang
Guyane thuộc Pháp. Nên mở dấu ngoặc ở đây là sau 1975,
có nhiều người Mèo ở Cánh Đồng Chum bên Lào qua Pháp
rồi sau đó qua Guyane lập nghiệp
Kết luận
Trải qua bao nhiêu
thăng trầm, chúng tôi nay đều đã đến tuổi cổ lai hi;
bạn học củ tôi, có kẻ đã bước ra ngoài thời gian;
có kẻ an bần lạc đạo; người thì xa nửa vòng trái
đất; kẻ tận chân trời heo hút gió:
Trải qua một
cuộc bể dâu
Những điều
trông thấy mà đau đớn lòng
Nhìn cảnh Haiti
như Nha Trang với những làng chài ven biển, các xóm vệ
đường, nhìn những chiếc thuyền buồm căng gió ở vịnh
Port au Prince mà nhớ lại thuyền chài nhấp nhô quê mình,
thời lãng du của dĩ vãng, nhìn những làn khói xanh lơ
từ những xóm nhà heo hút ven núi, bèn nhớ bài hát của
nhạc sĩ Trịnh Hưng:
Tôi
yêu quê tôi, yêu lũy tre dài đẹp xinh
yêu
con sông xanh dâng cát hoe vàng bên đình
yêu
trăng buông lơi trên má cô hàng đẹp xinh
Và
yêu mấy nhịp cầu tre là đây đang dựng mùa hoa
Tôi
yêu đơn sơ qua mái tranh nghèo mẹ quê
Yêu
duyên nên thơ trong tiếng khoan hò ước thề
Yêu
con đê xưa đưa lối qua chợ làng xưa
Và
yêu mấy nhịp cầu tre là đây anh chờ em về
Kìa
cùng đùa vui trẻ thơ ca hát say đời
Dù
nghèo mà vui hỏi ai không hé môi cười
Mưa
nắng ơn trời luống cày thắm đẹp lúa ngời
Xóm
làng đón mùa chiêm mới
Ấm
no ấp ủ làng tôi
Tôi
yêu quê tôi, yêu mãi bây giờ còn yêu
yêu
chim bay qua mang đến tin mừng thái hoà
yêu
anh yêu em, yêu nước yêu trời gần xa
Và yêu cánh
đồng vời xa là đây anh chờ em về
Thái
Công Tụng