Thái Công Tụng
Montréal, Canada
Gia đình như một tế bào của xã hội,
nhìn theo quan điểm hệ thống
1.Tổng quan
Từ 1975 đến nay, người Việt Nam phải bỏ xứ ra đi, hàng hàng lớp lớp. Cuộc thoát hiểm bằng ghe thuyền đã tạo cho văn học thế giới một từ ngữ mới: boat-people, thuyền nhân. Thuyền nhân Việt Nam ngày nay có mặt khắp năm châu bốn bể: Âu Châu thì từ Ý đến Anh, từ Na Uy đến Thụy Điển; Á Châu thì hiện diện ở Phi Luật Tân, Đại Hàn, Nhật Bản; Úc Châu, Mỹ Châu thì đã đành mà ngay Phi Châu cũng có, Do Thái cũng có.
Nhiều lớp thành công nhưng cũng nhiều lớp ít thành công hơn; nhưng cái quan trọng đề cập ở đây là gia đình. Gia đình Việt Nam bị một cơn bão lốc thổi vào dữ dội: chồng đi cải tạo, con chết trên Kampuchia, vượt biên chết, được các nước nhân đạo giúp đỡ thì phải hội nhập với một nền văn hóa xa lạ, từ ngôn ngữ đến cư xử . Sau vài chục năm định cư, người Việt cũng gặp phải các vấn nạn xã hội như trong xã hội Tây phương đủ mọi cám dỗ, khác nhau về phong tục, đủ mọi thử thách về ngôn ngữ, về học hành, về công việc. Các vấn nạn liên hệ đến gia đình như li dị, li thân, sống chung hòa bình không hôn thú, gia đình tái cấu trúc, đó là chưa nói đến con cái lớn lên không nói được tiếng Việt, bạo hành, băng đảng, rồi đến chuyện bảo trợ cha mẹ qua nhưng cha mẹ không thích nghi đòi về lại Việt Nam.Thật vậy, đó là truyện dài " ngàn lẽ một đêm ", kể không hết vì trong các báo xuất bản hàng tháng, hàng tuần luôn luôn có các mục " gỡ rối tơ lòng ", " nhỏ to, to nhỏ " khi nào cũng có thư hỏi và lời giải đáp đề cập đến các vấn nạn về tình yêu, về gia đình v.v..
Đại học hè năm nay đề nghị chủ đề: Tình yêu, gia đình
và hội nhập rất hợp thời. Đây là một chủ đề nóng bỏng của thời đại, liên
quan đến nhiều nhân tố khác nhau: xã hội, kinh tế, tâm linh, giáo dục, định
chế, các nhân tố này có tương quan nhiều chiều vì chúng đan xen, lồng
ghép và ảnh hưởng quan hệ với nhau rất phức tạp.
Muốn phân tích vấn đề cho kỹ, ta cần sử dụng quan điểm hệ thống, nhìn gia
đình như một hệ thống chịu tác động cả bên trong lẫn bên ngoài. Và ta phải phát
hiện được các mối tác động bản chất quyết định sự phát triển của hệ thống thì
mới điều khiển được sự hoạt động của nó .
2. Quan điểm hệ thống là gì ?
Ta
vẫn thường nghe và sử dụng hầu như quen thuộc các danh từ như hệ thống tuần
hoàn, hệ thống tiêu hóa, hệ thống thần kinh (thần kinh hệ), hệ thống học đường,
hệ thống y tế, hệ thống giáo dục, hệ thống thái dương (thái dương hệ ).
Trong
khoa học nhân văn như tâm lý học, ngôn ngữ học, phân tâm học, càng ngày các học
giả càng sử dụng các quan niệm về hệ thống như tính toàn bộ (globalité),
sự tương tác (interaction), cấp độ (niveau) . Vài ví dụ :
Hệ
thống xã hội bao gồm: dân số, phong tục tập quán, chuẩn mực đạo đức, thể chế và
cơ cấu xã hội ; các yếu tố này ảnh hưởng lẫn nhau
Hệ thống kinh tế bao gồm: công việc làm ăn, sự
thất nghiệp, tiền tệ, lạm phát, giàu nghèo và các yếu tố này cũng có ảnh hưởng
lẫn nhau..
Các hệ trên tương tác với nhau, trao đổi năng lượng
(energy), vật chất (matter) và thông tin (information).
Vậy
hệ thống là gì ? Hệ thống là một tập hợp những mối tương tác giữa các bộ phận
theo thời gian. Hệ thống gồm nhiều yếu tố, nhưng nhiều yếu tố không phải là hệ
thống khi chúng chỉ là một tập hợp hỗn loạn, mất trật tự. Hệ thống có 4 điểm cơ
bản sau đây:
-
sự tương tác. Có nghĩa là sự tương
quan giữa hai yếu tố không phải chỉ theo đường một chiều, do A tác động trên B
mà nó có thể do B tác động trên A nữa . Các tương quan giữa các hiện
tượng là những tương tác có ảnh hưởng qua lại. Sự tương tác có thể đa dạng và
tế nhị giữa hai cá nhân như : thầy-trò, vợ chồng, ông-cháu. Trong các khoa học
truyền thông, sự tương tác ấy có thể là một ánh mắt, một nụ cười, một lời nói,
một gợi ý v.v . Một dạng đặc biệt của tương tác là thông tin phản hồi
(feedback)
-
tính toàn bộ. Bản thân hệ thống không
phải là con số cộng của các bộ phận mà các bộ phận cùng hoạt động, tương tác
với nhau để sinh ra một cái toàn thể (holisme) mà cái toàn thể là cái gì lớn
hơn số cộng của các bộ phận. Người Tây Phương nói là « The whole is more
than the sum of its parts » . Khái niệm toàn bộ dẫn ta đến nguyên
tắc cấp bậc (hierarchy) giữa các hệ thống. Các vấn đề gặp phải không phải là
một sự cộng lại các sự cố mà là một toàn thể có đặc tính riêng.
-
sự tổ chức. Tổ chức là một sự sắp xếp
các tương quan, các quan hệ giữa các thành phần để tạo ra một hình thức mới có
những đặc tính riêng mà các thành phần tự nó không có. Tổ chức còn là một tiến
trình theo đó vật chất, năng lượng và thông tin chúng kết hợp lại nhau để
có một chức năng. Tổ chức cũng hàm nghĩa có sự điều tiết (regulation).
-sự
phức tạp (complexity). Một hệ thống
bao giờ cũng phức tạp, do nhiều nguyên nhân nội tại (do nhiều quan hệ giữa các
thành phần) cũng như ngoại tại (vì có may rủi, ngẫu nhiên, duyên may ..)
Giữa hệ thống này với hệ thống kia và ngay giữa các yếu tố trong cùng một hệ thống, có những dòng chảy : dòng chảy năng lượng, dòng chảy thông tin, dòng chảy tiền tệ, dòng chảy vật chất. Các dòng chảy này chạy qua các kho dự trữ của hệ thống và chịu các chuyển hóa để tạo ra các sản phẩm và các phế phẩm .
Các tương quan giữa hệ thống với môi trường xung quanh
là các đầu vào (input) và đầu ra (output).
Sử dụng tư duy hệ thống giúp ta hiểu là mọi việc có
tương quan nhiều chiều, phi tuyến tính, do tác động nhiều yếu tố xã hội, văn
hóa, kinh tế, nhân văn.. vậy cần có cái nhìn toàn bộ chứ không phải cục bộ; ta
cần phân tích toàn hệ thống thì mới tìm được giải pháp hữu hiệu.
3 Ứng dụng quan điểm hệ thống vào gia đình
3-1 Gia đình ngày xưa bị chi phối bởi những điều kiện
khác xa ngày nay vì
-có một hệ thống giá trị khác (hệ thống Nho giáo giáo điều một chiều, trọng nam
khinh nữ, tam tòng tứ đức, tam cương, ngũ thường v.v. ). Cũng không phải ngẫu
nhiên mà Hội nghị Phụ Nữ Thế Giới của Liên Hiệp Quốc đã họp ngay tại Bắc Kinh
cách đây vài năm, mục đích để thay đổi nhận thức và đánh dấu vai trò ngang hàng
của phụ nữ trong một xã hội vốn coi trọng nam giới của xã hội Trung Hoa
- hệ thống kinh tế khác (hệ thống nông nghiệp, phần
lớn ở nông thôn). Vì vậy, gia
đình phải đông con để có người lo việc đồng áng.
- hệ thống y tế khác (thấp kém, tin vào bùa phép, ma quỷ ..). Vì vậy, tỷ lệ chết sơ sinh
nhiều, tuổi thọ thấp. Cái này kéo theo cái kia, do đó muốn tái lập
cân bằng, phải lập gia đình sớm, sinh ra tục tảo hôn.
Xưa kia, tình cảm đôi lứa bị đặt xuống hàng thứ ba, sau hai chữ
hiếu, trung:
Câu
thơ ba chữ rành rành
Chữ trung, chữ hiếu, chữ tình là ba
Chữ trung thì để phần cha
Chữ
hiếu phần mẹ, đôi ta chữ tình
- Cha mẹ đặt đâu, con ngồi đấy: " con gái
mười hai bến nước, trong nhờ, đục chịu " và gả con căn cứ vào giai cấp,
địa vị, quan hệ thâm tình, môn đăng hộ đối, toan tính tiền bạc:
Mẹ
em tham thúng xôi rền
Tham
con lợn béo, tham tiền Cảnh Hưng
Em
đã bảo mẹ rằng đừng
Mẹ
hấm, mẹ hứ, mẹ bưng ngay vào
Bây giờ kẻ thấp người cao
Như
dôi đủa lệch, so sao cho bằng.
Đũa lệch có nghĩa là chênh lệch quá nhiều về tuổi
tác,
-có thể chồng già như:
Vô
duyên lấy phải chồng già
Ra
đường người hỏi rằng cha hay chồng
Nói ra đau đớn trong lòng
Cái
nợ truyền kiếp, phải chồng em đâu
-có thể chồng trẻ như:
Mang danh thân gái có chồng
Chín đêm trực tiết, nằm không
cả mười
Nói
ra sợ chị em cười
Má
hồng bỏ quá thiệt đời xuân xanh
Hoặc chênh lệch về chân giá trị của mỗi bên như các
câu ca dao sau:
-Tiếc thay hạt gạo tám xoan
Thổi nồi đồng điếu lại chan nước cà
-Cổ tay em trắng như ngà
Răng
đen rưng rức, chồng xa kém người
Khốn
nạn thay, thân nhạn ở với ruồi
Tiên ở với cú, người cười với ma
Con
công ở lẫn con gà
Rồng kia rắn nọ coi đà sao nên ?
3.2
Gia đình ngày nay bị chi phối bởi nhiều hệ thống khác xưa
- hệ thống giá trị khác: ngày nay, phụ nữ chiếm những địa vị
trước kia dành cho nam giới, nam nữ bình quyền nên người phụ nữ
cũng có thể làm Tổng Thống, Thủ Tướng như nam giới (Phi luật Tân, Anh, Tích
Lan, Hồi quốc, Ấn độ là các chứng cớ gần đây). Xã hội ở hải ngoại đã có
các qui chế hưu bổng, dưỡng lão nên trai hay gái cũng không quan trọng như xưa.
Trai
mà chi, gái mà chi
Con nào có nghĩa, có nghì là
hơn
Trai
hay gái không quan trọng bằng chất lượng: chỉ cần đứa con nào biết cách ăn ở
đối xử với cha mẹ, làm tròn hiếu thảo với cha mẹ là hơn hết .
Thực
vậy, nếu chỉ thích đẻ con trai thì tình trạng nam thiếu, gái thừa sẽ lại là một
vấn nạn về nhân khẩu học. Nhiều xứ, đặc biệt là Trung Quốc, tình trạng không
cân đối này diễn ra ở mức độ đáng ngại và cán cân nghiêng về phái nam: tỷ lệ bé
trai/gái dưới 5 tuổi ở Trung Quốc là 118/100 và tình trạng này tương tự ở Đài
Loan. Phụ nữ càng ít thì tỉ lệ sinh sản càng thấp. Chính vì vậy, có tình trạng
buôn gái sang Trung Quốc, gả chồng Đài Loan. Đã có tiên đoán là vào năm 2020,
số " thặng dư " thanh niên Trung Quốc ở độ tuổi 20 sẽ vượt quá toàn
bộ số phụ nữ Đài Loan !
- hệ thống kinh tế khác: thương mãi được xem trọng, sự đô thị hóa và toàn cầu
hóa khiến lưu thông hàng hóa và dịch vụ nhiều hơn trước, không phải giới hạn
chỉ trong nông nghiệp với tầm nhìn giới hạn ở lũy tre xanh, cái cổng làng
- hệ thống y tế phát triển mạnh với khoa học và dụng
cụ tân tiến, trẻ em sơ sinh chết rất ít. Tại các xứ tiền tiến, tỷ lệ em bé sơ sinh chết chỉ là 9 trên 1000
em và ngay cả tại những xứ kém mở mang như Mexique trước kia năm 1960, tỷ lệ
chết trẻ em sơ sinh là 87 em trên 1000 nhưng ngày nay chỉ 26 em
(chỉ có vài xứ chậm tiến mới có tỷ lệ trẻ sơ sinh chết còn cao như Haiti (105
tức một bé trên 10), Bolivie (88), Perou (65), Nicaragua (58).Trai cũng như gái
chủ động được sự sinh đẻ vì có phương tiện.
- hệ thống xã hội cũng đổi thay: ở thành thị
thì các giây liên kết xã hội không còn chặt chẽ như ở nông thôn; trinh tiết thì
thông thoáng hơn, bớt khắt khe hơn. Giới tính không còn đặt ra vì
con gái đi học đông và còn giỏi hơn con trai; vì trình độ giáo dục của phụ nữ
ngày càng cao nên phụ nữ chủ động được sự sinh đẻ và dễ tự túc về kinh tế,
không bị lệ thuộc vào ông chồng như xưa . Xã hội ngày nay có quan điểm tự do và
cá nhân chủ nghĩa hơn.
- hệ thống truyền thông chuyển tải cực nhiều, loan truyền cực nhanh qua các phương tiện
hiện đại như Internet, thâm nhập cực sâu (đến mọi nơi ), tác động cực mạnh có
ảnh hưởng hoặc tích cực xây dựng hoặc tiêu cực đến tâm trạng, ý thức
. Ngày nay, nhờ công nghệ Internet, kết nhau qua mạng, nói chuyện trên
phone, không cần môi giới, không cần những bức thơ tình nồng cháy dài, không
cần bông hồng trao tay, chỉ click bông hồng trên máy là người yêu có ngay trên
màn máy tính!
Vì toàn bộ các hệ xã hội, hệ kinh tế, hệ giáo dục đều
khác xa ngày xưa dưới chế độ phong kiến nên cũng có ảnh hưởng đến hệ phụ gia
đình:
- gia đình ngày nay nhỏ hơn, lập gia đình muộn hơn,
ngại sinh con sẽ phổ biến hơn do đó số con thường 1 đến 2 con mà thôi .. Gia
đình càng nhỏ đi, một phần vì đời sống kinh tế, một phần vì chủ động được sự
sinh đẻ nên số con của mỗi phụ nữ lấy chồng cũng quãng 1.8 con, có nghĩa là 1000
phụ nữ sinh ra 1800 con. Đó là số liệu ở Viet Nam gần đây. Riêng trung bình
phụ nữ Đài Loan và Hàn Quốc hiện chỉ sinh 1.4 con; HongKong 1.25 .Trung Quốc
thì chỉ cho phép đẻ một con. Tỷ lệ sinh sản ở Âu Châu cũng thấp, thấp hơn mức
cần có để tạo ra thế hệ thay thế. Ở Bresil, năm 1960, số con cho mỗi phụ nữ là
6, ngày nay chỉ còn 2 và Mexique cũng vậy, do đó số di dân lậu qua Mỹ cũng giảm
đi..
- tuổi thọ cũng tăng lên, ngày nay, tuổi thọ trung
bình các nước tiền tiến là 73 tuổi, thay vì 55 tuổi như xưa .
- gia đình ngày nay thì tỷ lệ li dị rất lớn .Tỷ lệ li
hôn ngay tại các nước châu Á cũng càng ngày càng cao: từ vài % cho đến dưới 20%
tuy còn xa tỷ lệ 50% của Mỹ, 37% của Pháp nhưng cũng là hồi chuông cảnh báo về
sự phân rã gia đình, tế bào của nền tảng xã hội .
Hiện nay, tại nhiều xứ
, có một cặp trên 3, có xứ một cặp trên 2 cuối cùng đi đến ly dị
(50%), trong khi đó, cách đây 30 năm, chỉ một cặp trên 10 mới li dị (10%).
-
vì ly dị nên nhiều gia đình ngày nay chỉ có cha hoặc chỉ có mẹ (familles
monoparentales); ly dị thì con cái phần lớn tòa án cho bà mẹ giữ, cha chỉ
có thể đến thăm con vào những ngày giờ nhất định, do đó trẻ mất
định hướng.
Con
chung, anh để tôi nuôi
Tình
chung anh nỡ để xuôi mặc đời
Ở Mỹ, năm 1991, chỉ có 50.8%
trẻ em Mỹ dược sống trong gia đình truyền thống bên cạnh cha mẹ đẻ . Người Mỹ
gốc Hispanic thì tỉ lệ đó giảm xuống 38%, gốc châu Phi lại càng đáng ngại: 27%
Mà các trẻ em sống
trong các gia đình này thường không ai dạy dỗ, con không cha như nhà không nóc
và dễ hư hỏng, dễ trở thành đối tượng của cần sa, ma túy, bỏ học, phạm
pháp. Và hậu quả là xã hội gánh vác.
-
từ 1986 đến 1996, số người Canada
sống chung không cưới hỏi (union libre) tăng lên xấp đôi.
- nhiều " bà mẹ trẻ độc thân " (teenager
mothers) nghĩa là các thiếu nữ ở tuổi vị thành niên có con không
biết cha là ai, nói nôm na là đẻ con hoang : các thống kê cho thấy năm 1960,
chỉ có 5.3% trẻ em ở Hoa Kỳ là con hoang. Năm 1990, tỉ lệ là 28%. Nhiều
thiếu nữ này có con cái với các bạn trai khác nhau .
Như vậy, cưới hỏi ít hơn, còn đã kết hôn thì lại ly dị
nhiều hơn và sớm hơn thời trước. Hệ luận là dân số thấp xuống[1]
Vài thống kê ở Québec (dân số
quãng 7 triệu), một tỉnh bang của Canada cho thấy:
.Số li dị (1998): 16 916
.Số cưới hỏi (1998): 23 756
.Cặp sống không cưới hỏi:
(1991): 305 920
.Cặp sống không cưới hỏi
(1996) :400 270
.Thu nhập trung bình một gia
đình có con, ở Canada: 65
000$ (1 Can$= 0.65 US$)
.Thu nhập trung bình một gia
đình chỉ có một mẹ/ một cha ở Canada:
22 000$
.Trung bình số con trong mỗi
gia đình*: 3,85 (1951) và 1,4 (1981)
Số gia đình một cha hoặc một
mẹ*: 85 000 (1951) và 208 435 (1981)
Số con từ các bà mẹ độc
thân*: 638 (1951) và 27 530 (1981)
Tóm
lại gia đình vừa nhỏ lại, vừa nổ tung (rapetissement-éclatement). Các nhà dân
số học cũng không biết diện mạo tương lai của gia đình trong 50 năm nữa
sẽ ra sao. Không có dấu hiệu là tỷ lệ sinh đẻ sẽ cao hơn trong những thập niên
sắp đến . Thực vậy, phụ nữ lập gia đình càng ngày càng trễ, nên không thể sinh
đẻ nữa; nhiều cặp vợ chồng đi làm cả hai và không muốn có con, được gọi dưới
danh từ DINK nghĩa là double income, no kids.
Xã
hội hóa già nhanh chóng; chỉ vài chục năm nữa thôi, các thế hệ baby boom (sinh
trong khoảng 20 năm sau đệ nhị thế chiến) sẽ già hết; lúc đó trên toàn thế giới
sẽ có 20% dân số là trên 65 tuổi. Vì dân số đông nhất ở Á Châu, nên người ta sẽ
chứng kiến lão hóa rõ ràng nhất ở Châu Á. Sẽ có danh từ papy-boom để chỉ hiện
tượng xã hội này. Tháp dân số trước kia thì lớn ở đáy, nhỏ ở trên; trong tương
lai gần vì trẻ con ít, người già nhiều nên tháp dân số sẽ là tháp đảo
ngược .
4.
Mười nguyên lý của học thuyết hệ thống
Hệ gia đình, vốn là một hệ thống mở vì hệ gia đình có
quan hệ với hệ xã hội, hệ kinh tế, hệ văn hóa (truyền thống, niềm tin..) và các
nguyên lý sau của tư duy hệ thống giúp phân tích sâu hơn.
4-1 một hệ thống sống gồm nhiều cá thể để tạo thành khối của hệ thống
Một
hệ thống sống gồm những cá thể như tế bào, cơ quan, người, nhóm, tổ chức.
Nếu áp dụng vào gia đình thì gia đình cũng là một hệ thống sống : gia
đình hạt nhân gồm cha mẹ, con cái còn gia đình rộng hơn thì phải kể thêm ông bà
nội, ông bà ngoại, dâu, rể, cháu, chắt; xa hơn nữa phải kể luôn anh chị em
ruột. Các cá thể này có các quan hệ qua lại, tác động hỗ tương lẫn nhau
và tác động với nhiều yếu tố khác và cuối cùng tạo thành nếp sinh hoạt gia
đình: xung đột hay hòa nhập, cản trở hay thăng tiến.
Gia đình mang những đặc tính riêng, không thể có ở mỗi
cá nhân. Những dặc tính đó phản ánh cấu trúc của gia đình bao gồm những
cá thể trai, gái ở mọi lứa tuổi khác nhau: anh em, chị em hoặc sự biến động của
những cá thể theo năm tháng như lấy vợ, lấy chồng.
4-2
Một hệ thống luôn luôn có những hệ thống phụ và lại nằm trong
một hệ thống lớn hơn
Trong một hệ thống có những hệ thống phụ chúng gặp
nhau, cắt nhau, xuyên qua nhau, luồn vào nhau theo đủ mọi chiều hướng, nói khác
đi có những tác động hổ tương. Chúng có những quan hệ có tính cách biện
chứng tức là chúng có ảnh hưởng lẫn nhau; cái này ảnh hưởng đến cái kia (một
cách tích cực hoặc tiêu cực); cái này có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm cái kia và
ngược lại.
Khi
nói đến hệ thống, ta phải hiểu rằng không những nó bao gồm nhiều hệ thống
phụ cấu tạo nên nó, mà các hệ thống phụ này lại nằm trong những hệ thống lớn
hơn và các hệ thống này lại nằm trong các hệ lớn hơn nữa. Môi trường ngoại cảnh
gồm nhều lớp tác động lên nhau:
- vi hệ thống (microsystem): Có mối quan hệ giữa những
cá thể trong gia đình và với những nơi hoặc các hoàn cảnh cá nhân có tiếp xúc
trực tiếp với những người khác (ví dụ: câu lạc bộ thể thao, sở làm, hàng
xóm ..)
- trung hệ thống (mesosystem): đó là toàn bộ các
tương quan của các vi hệ thống, là các nơi cá nhân có tham gia tích cực . Ví
dụ: làm việc vui vẻ ở sở có thể ảnh hưởng đến lối xử thế tại nhà hoặc yêu người
trong sở làm có thể gây gổ với vợ con khi về nhà
-
ngoại hệ thống (exosystem): đó là toàn bộ các nơi hay các hoàn cảnh chi phối
đến cuộc sống cá nhân, dù cá nhân không tham dự vào (ví dụ: tình hình công việc
làm ăn..)
- vĩ hệ thống (macrosystem): có mối quan hệ giữa
gia đình với ngoại cảnh như hệ kinh tế (công việc), hệ xã hội (phong tục, tín
ngưỡng, tập quán), hệ tinh thần (các giá trị, các niềm tin, tâm linh), hệ tâm
lý (nâng đỡ tinh thần, tương trợ) và các hệ này có thể xem như nền một bức
tranh (ví dụ: cá nhân chủ nghĩa, tiêu thụ, tiết kiệm, chuẩn mực xã hội..)
Vài ví dụ để thấy sự tương quan các hệ phụ trên:
Trên truyền hình hàng ngày, ta thấy chiếu phim về bạo
hành, cá nhân bỏ nhà ra đi , bạo hành về gia đình khiến cho trẻ em bị ảnh
hưởng.(macrosystem)
Vài hoàn cảnh cha mẹ không chủ động được cũng ảnh
hưởng đến chất lượng của quan hệ cha-con (exosystem). Ví dụ: thất nghiệp, con
cái học không được, thu nhập thấp làm cha mẹ bực mình, gây gổ, đánh con
Làm
việc bị chủ rầy la, bị căng thẳng do đau ốm, do tiếng động, do buồn bực gia
đình cũng ảnh hưởng đến các đối xử quá lố với trẻ em (mesosystem)
Gia đình, nhà ở là những nơi có tương quan mạnh
giữa cha-con, mẹ-con (microsystem). Môi trường gia đình ảnh hưởng đến con
cái: nếu cha hoặc mẹ hoặc cả hai không để ý gì đến học hành, bạn bè của
con cái, giao du thì chúng đâm ra hư hỏng. Từ sự tương quan các hệ phụ, ta thấy
muốn tác động trên một vấn đề, phải nhìn xa và muốn có hiệu quả, phải để ý đến
tương quan giữa nhiều vấn đề khác nhau và chú ý đến cả cộng đồng, trên mọi mặt
và trên nhiều cấp độ.
4-3
Mọi hệ thống sống được xem như là các vật thể trong chuyển động theo cặp
đôi
Trong hệ thống gia đình, có những quan hệ vợ-chồng,
cha-con, mẹ-con, nàng dâu-mẹ chồng, anh-em, chị-em; xa xa hơn thì có ông-cháu,
bà-cháu v.v. Các quan hệ này có thể là tương trợ (cộng sinh, hội sinh, hợp tác
..) hay quan hệ đối địch (cạnh tranh, ngoại tình, ghen tuông ..)
4-3.1
Các quan hệ tương trợ
-cộng sinh
(symbiosis) là cả hai bên đều có lợi:
.cộng sinh giữa anh chị em: chị giúp em nhưng cũng
đồng thời hiểu thêm bài
.cộng sinh giữa ông bà và cháu: ông bà giúp đỡ giữ cháu để bố mẹ đi làm vừa vui tuổi già, nhưng con cũng đưa cho cha mẹ tiền tiêu như một ủy lạo giữ trẻ ông bà còn có thể giúp các cháu như nói chuyện, đưa đón cháu đi học về, kềm bài vở, dạy Việt ngữ vào dịp hè
Già thì bế cháu ẳm con
Già
đâu lại muốn cau non trái mùa ! ..
Không những ông bà đem lợi ích cho các cháu mà
chính ông bà cũng học được ở các cháu . Vì cần có sự hiểu biết cập nhật hóa của
giới trẻ nên qua nói chuyện biết thêm được đời sống trẻ hiện đại, nhờ vậy ông
bà sống trẻ trung hơn, hiểu các thanh thiếu niên hơn và cảm thấy không bị bỏ
rơi tụt hậu. Tóm lại, sự ràng buộc ông bà và cháu là một quan hệ cọng sinh vì
cả hai thế hệ đều có lợi.
. cộng sinh giữa vợ chồng:
Cộng sinh giữa vợ chồng như
chồng đứng nấu ăn trong bếp, vợ làm bồi bàn trong một quán cơm; như chồng cày,
vợ cấy trong canh tác đồng áng
-hội sinh
(commensalism) là quan hệ giữa hai người nhưng chỉ một bên có lợi cần thiết,
còn bên kia không có lợi và cũng không có hại gì.
Thực
vậy, người chồng đi làm kiếm tiền, nhưng nếu không có người vợ lo toan, tính
toán thì cuộc sống cũng không chu toàn
-hợp tác: cũng giống như quan hệ cộng sinh, nhưng không nhất thiết phải thường xuyên chung sống với nhau . Ví dụ: anh em giúp vốn cho nhau để mua nhà, để kinh doanh, thay vì ra ngân hàng mượn tiền lãi xuất cao.
Anh em giúp nhau khi dời nhà, đau ốm cần anh em nương tựa, lúc hoạn nạn, vui buồn có nhau. Vô số câu tục ngữ để nói lên anh em, bà con ruột thịt trong gia đình luôn gắn bó với nhau " lá lành đùm lá rách ", " một giọt máu đào hơn ao nước lão, " mười đời chưa rời cánh tay " v.v Biết bao nhiêu người sau khi định cư ở nước ngoài, đã tìm cách bảo trợ cho anh chị em còn ở lại bên nhà hoặc gửi tiền về giúp
4-3.2 Các quan hệ đối địch
-
ức chế cảm nhiễm
Ví dụ quan hệ nàng dâu,
mẹ chồng thường gay cấn, nhưng phải che dấu mặt ngoài, để tỏ ra mình là
con dâu hiếu thảo, như ca dao:
Thương chồng phải khóc mụ gia
Chứ
tôi với mụ, chỉ là người dưng
Hoặc:
Thật
thà như thể lái trâu
Yêu
nhau như thể ..nàng dâu mẹ chồng!
Lái
trâu là hay tráo trở, không thể tin được, chừng nào mà họ thật thà trong nghề
buôn bán thì lúc đó mẹ chồng mới hòa hợp với nàng dâu
Cảnh
người vợ than chồng về cảnh khổ khi làm dâu:
Anh qua làm rễ bên em ăn cơm
với cá
Em qua làm dâu bên anh ăn rau má với rạm đồng
- ghen tương
Hồng nào hồng chẳng có gai
Gái nào là gái chẳng hay ghen chồng
hoặc:
Rằng tôi chút phận đàn bà
Ghen tuông thì cũng người ta thường tình
Nhưng
ghen không đâu vào đâu sẽ làm mất hòa khí, vì chồng/vợ có những quan hệ giao
tiếp với xã hội, vì có ngoại cảnh, môi trường chi phối. Chính vì có tác động
của môi trường chung quanh, nói khác đi đó là một hệ thống mở, do đó, phải
thích nghi với môi trường mới.
- ngoại tình
Ngoại tình trong tư tưởng của người vợ cũng đã khiến
người chồng hững hỡ:
Chồng tôi vẫn biết tôi thương nhớ
Người ấy cho nên vẫn hững hờ
Tôi vẫn đi bên cạnh cuộc đời
Ái ân lạnh lẽo của chồng tôi
Và từng thu chết, từng thu chết
Vẫn dấu trong tim bóng một người
(Hai sắc hoa ti-gôn, T.T.Kh.)
Người đàn ông cũng ngoại tình, cũng «bay
bướm », dù đã có vợ, nhưng vẫn " còn ước cau non trái mùa ":
Đàn ông năm bảy lá gan
Lá ở cùng vợ, lá toan cùng người
Và ngoại tình là nguyên nhân đổ vỡ
Có
oản anh phụ tình xôi,
Có
cam phụ quít, có người phụ ta
Có
mực anh phụ tình son
Có
kẻ đẹp giòn, anh phụ nhân duyên
Có
bạc anh phụ tình tiền
Có
nhân ngãi mới, anh quên em rồi
Cũng có trường hợp, một người con gái dù đã đi lấy
chồng mà còn nhận quà tặng của người tình đầu tiên mà không thông báo cho chồng
mình biết, dấu diếm, như vậy cũng có thể gây hiểu lầm, đi đến đổ vỡ . Chẳng thà
dứt khoát như người con gái trong ca dao:
Vẽ
gì một mớ trầu cay
Sao
anh không hỏi những ngày còn không?
Bây
giờ em đã có chồng
Như chim vào lồng, như cá cắn
câu!
Cá
cắn câu biết đâu mà gỡ ?
Chim
vào lồng biết thuở nào ra ?
- cờ bạc
Đây cũng là một yếu tố khiến gia đình tan vỡ.
Hãy nghe lời một người vợ than vãn:
Chồng em nó chẳng ra gì
Tổ
tôm xóc đĩa nó thì chơi hoang
Nói
ra xấu thiếp hổ chàng
Nó
giận nó phá tan hoang cửa nhà
Gần
casino, có thể bị quyến rũ. Nói về casino, hiện nay cũng vì cái casino mà nhiều
gia đình tan nát, mất cửa mất nhà. Một tờ báo ở Montréal, nơi tác giả ở, chạy
tít lớn trên trang đầu: Le casino fait des ravages dans la communauté asiatique
; tỷ lệ người Việt không nhiều nhưng đỏ đen với casino thì rất đông:
Đêm nằm nghĩ lại mà coi
Lấy chồng đánh bạc như voi phá nhà
Chính vì không thể chuyển dộng theo cặp đôi nghĩa là
chỉ chú ý đến mình mà không chú ý đến người khác do cá nhân chủ nghĩa chi phối,
tính toán nhiều quá, nên nhiều thanh niên thanh nữ sống độc thân càng ngày càng
nhiều.
Xưa kia thì một (chồng) với một (vợ) là một; ngày nay,
một với một là ba (tôi, anh, chúng ta). Tại Mỹ, có đến 43 triệu phụ nữ sống độc
thân. Ở Québec, 40% phụ nữ độc thân, nhiều xấp đôi cách đây 40 năm.
4-4
. Các hệ thống sống nhận năng lượng vào từ ngoài khác với hệ thống
kín.
Nếu
ứng dụng vào gia đình, thì:
-năng
lượng ở đây có nghĩa là sự tìm hiểu đối tượng trước hôn nhân, chứ không
yêu cuồng sống vội như trong bài hát:
« tình
cho không biếu không, tình là tình khi không mà có, tình là tình nhiều lúc có
như không .. »
Những câu lạc bộ, những giới thiệu, những gặp gỡ, những trao đổi trong Internet
giúp các bạn trẻ có dịp gặp gỡ nhau trên thực tế ngoài đời hay trên thực tế ảo
(virtual reality) để trao đổi quan điểm về tình yêu, về gia đình, về ứng
xử lứa đôi, thay vì khi cưới xong rồi, người chồng và vợ khác biệt nhau, tị
nạnh nhau về giữ con, rửa chén, làm giường, săn sóc hoặc chồng lo T.V.,
vợ đánh casino. Nếu qua tìm hiểu đối tượng mà thấy không có mẫu số chung
để thành bạn đời thì cũng có thêm được một người. Quan hệ tình dục trước hôn
nhân có thể dẫn đến đổ vỡ. Quan hệ tình yêu Thúy Kiều đối với Kim Trọng rất
nồng thắm, " xem trong âu yếm có chiều lả lơi ", nhưng Thúy Kiều làm
chủ được và đã khuyên Kim Trọng:
Trong khi chắp cánh liền cành
Mà lòng rẻ rúng đã dành một bên
-năng lượng ở đầu vào của hệ thống cũng có thể là niềm
tin, tin vào chính mình, tin vào gia đình vì mất đi niềm tin là mất tất cả.
" Những con mắt buồn phiền xin cấy lại niềm tin " vì mất đi niềm tin
có thể dẫn đến sự tự hủy hoại đời sống và đây cũng là một hiện tượng xã hội khá
phổ biến, do đó cha mẹ phải nói chuyện với con cái trong tình thương mặn nồng:
Có
con thì phải dậy con
Dạy con nên khéo, nên khôn mọi đàng
Lãy
lời hơn thiệt bảo ban
Tìm
câu êm ái, dịu dàng nhủ khuyên
Dạy con nên thảo nên hiền
Dạy
cho em dưới anh trên thuận hòa
- năng lượng ở đầu vào của hệ thống cũng có thể là
những lời ru con của mẹ in sâu vào tiềm thức đứa bé:
Con
ơi mẹ bảo con này
Học buôn học bán cho tầy
người ta
Con
đừng học thói chua ngoa
Họ
hàng ghét bỏ người ta chê cười
Dù
no dù đói cho tươi
Khoan ăn bớt ngủ liệu bài lo toan
Đời
sống tinh thần của đứa bé được nuôi nấng từ những lời ru con, ru mây vào hồn,
từ những âm thanh mộc mạc, đơn sơ, không màu mè, dạy con từ thuở còn thơ nhưng
thấm dần với tiếng thời gian
4-5
Mỗi hệ thống phụ được xác định bởi khả năng tiếp nhận đầu vào về vật
chất, năng lượng, thông tin, dự trữ, chuyển hóa và đầu ra
Trong sinh thái học, gồm các hệ thống phụ như thực
vật, động vật, đất đai, nước.., các hệ phụ này có tác động qua lại với nhau:
chúng nhận năng lượng, dự trữ năng lượng và chuyển hóa các năng lượng thành sản
phẩm. Gia đình cũng vậy: nhận năng lượng như lời khuyên, giáo dục, cha mẹ nuôi
con, tình yêu, công cha, nghĩa mẹ để nuôi con đến khi khôn lớn, học hành, thành
tài, dựng vợ gả chồng. Các lời khuyên răn, dạy dỗ giúp các em bé nhiều dự
trữ văn hóa . Dự trữ có nghĩa là khả năng chịu đựng sự thay đổi, khả năng thích
nghi và linh động, uyển chuyển, mềm dẻo . Dự trữ cũng là có khả năng đối phó
linh hoạt với những biến cố ngẫu nhiên ngoài dự kiến .Nếu căn bản văn hóa càng
sâu, càng rộng như dạy con cháu biết nói, viết, đọc Việt ngữ thì ít mất gốc
hơn. Với vốn tiếng Việt, dù lưu lạc bốn phương, họ vẫn giữ được bản sắc Việt
tính, bản sắc giống nòi, dù họ có biến thái theo môi trường xứ họ đang sống.
Sự thích nghi và tính đàn hồi, mềm dẻo làm cho hệ vững
vàng hơn: cây sậy tuy yếu mà vẫn đứng vững trước gió. Cũng như trong thiên
nhiên, nhiều hệ sinh thái rất yếu ớt, mảnh khảnh, không thích nghi vì không có
sức đàn hồi nên khi điều kiện sinh thái thay đổi thì bị hỏng, mất đi, còn các
hệ sinh thái thích nghi có thể trì kéo lại được.
4-6. Cấu trúc của một hệ thống tùy thuộc vào các hệ thống phụ và
vào các hệ thống lớn chi phối cũng như vào các mối liên hệ qua đó sự khởi động
được thực hiện. Các hệ thống phụ được khởi động để phản ứng lại với các
thay đổi của các hệ phụ khác.
Cấu
trúc một hệ thống là toàn bộ các quan hệ của những hệ thống phụ . Các quan hệ
này là xuyên qua các kênh giữa các hệ phụ trong đó đầu vào (input) là vật chất,
năng lượng, thông tin và đầu ra (output) là các sản phẩm. Ví dụ khi cơ thể ( hệ
thống) bị bệnh xâm vào thì miễn nhiễm (hệ phụ) sẽ được kích năng để chống
lại bệnh tật.
Thực
vậy, gia đình chịu ảnh hưởng của nhiều hệ thống lớn hơn như:
- hệ thống chính trị
.Chính vì hệ thống chính trị cọng sản mà người Việt Nam mới hàng hàng lớp lớp bỏ xứ ra
đi tìm tự do. Các chiến tranh, các xung đột địa phương hay thế giới đã khiến
lớp trai tráng hi sinh nhiều, để lại quả phụ:
Lấy chồng đời chiến chinh
Mấy người đi trở lại
Lỡ khi mình không về
Thì thương người vợ chờ
Bé bỏng chiều quê,
để lại bao em bé mồ côi
hoặc các phụ nữ phải sống độc thân vì thiếu đàn ông. Hệ thống chính trị
qui định bắt buộc như Trung Quốc chỉ cho gia đình một con mà thôi
- hệ thống kinh tế dĩ nhiên
ảnh hưởng đến gia đình nhiều nhất vì nếu không công ăn việc làm, nếu bị thất
nghiệp thì hạnh phúc gia đình cũng bị chi phối. Thực tế là trong hệ gia đình,
khi tài nguyên - tiền bạc- tăng hay giảm, sẽ có nhiều hậu quả.
- hệ thống xã hội nhân văn:
Gia đình ngày nay, vì cả cha lẫn mẹ đều đi làm, đi
sớm, về trễ nên không còn thì giờ để ý đến con, con đâm ra hư hỏng.
Gặp thêm bạn xấu ở học đường lôi cuốn đâm ra chích chóe, hút sách, rượu chè ;
xem các chương trình khiêu dâm hay bạo hành trên truyền hình lôi cuốn các
em trong các hành vi tiêu cực và đó là trái bom nổ chậm của thiếu niên.
Nhiều bà mẹ lo cho con đã
phải dời chổ ở nhiều lần, tránh các khu phố có ngoại cảnh xã hội tiêu cực như
gái bán hoa ngoài đường, thanh niên chích chóe.
Mất
hứng thú trong học tập cũng là do xáo trộn môi trường gia đình như cha mẹ bất
hòa, hoàn cảnh thất nghiệp và đó là môi trường tạo điều kiện (enabling
environment) cho bạo hành gia đình.
- hệ thống văn hóa bao gồm mọi yếu tố tinh thần,
tâm lý, tâm linh, các giá trị. Hệ thống văn hóa được truyền thông qua các báo
chí, các đài truyền thanh, truyền hình.
Cả bốn hệ thống phụ này đều tương quan với nhau, lồng
ghép lên nhau . Do đó trong sự nghiên cứu mọi hiện tượng nhân văn và xã hội, ta
phải chú ý đồng bộ đến các hệ đó để phân tích vấn đề.
Hệ gia đình luôn luôn chịu sức ép bên ngoài cũng như bên trong hệ thống:
- sức ép bên ngoài ở đây trong trường hợp gia đình
Việt, bị nhiều yếu tố như chồng cải tạo, vợ ở nhà nuôi con; khi chồng may
mắn còn sống không chết trong tù cải tạo trở về gia đình thì mối tình cũng khác
năm xưa.
- sức ép bên trong như con cái qua xứ lạ, học hành
phải gấp rút để đuổi kịp chúng bạn, sống trong môi trường khác, nói tiếng khác.
Nếu hệ thay đổi quá nhanh theo sự thay dổi của ngoại
cảnh thì hệ không ổn định được. Hệ phải tự điều chỉnh để giữ được thế ổn định,
chỉ khi nào tác động vượt quá giới hạn của tính đàn hồi thì hệ mới thay đổi.
Nhiều khi chỉ những việc đâu đâu mà hệ thống mất ổn định:
Rõ
ràng sự nhỏ cỏn con
Bằng
lông mà nảy ra cồn Thái Sơn
Xin đừng ra dạ Bắc, Nam
Đừng chê lươn ngắn mà tham trạch dài
Hệ thống mất ổn định và có thể đến diễn thế phân hủy
với li hôn li dị; sau đó sẽ ảnh hưởng đến các hệ phụ khác. Ví
dụ.: con cái không ai chăm sóc sẽ dễ trở nên bạo hành và chính phủ phải cho
chúng vào các trung tâm thiếu nhi phạm pháp, gây thêm gánh nặng cho toàn xã hội
. Riêng về các nguyên nhân li hôn li dị, các nhà nghiên cứu về gia đình cho
rằng không phải mức độ cũng như mật độ các vụ cải vã đã làm hủy hoại hôn nhân
mà do tiến trình bốn giai đoạn: chỉ trích, khinh thường, chối bỏ và xa lánh. Đó
là bốn giai đoạn then chốt mà nhà tâm lý học Mĩ John Gottman sau 20 năm nghiên
cứu trên 2000 cặp vợ chồng luôn trong tình trạng xung đột. Theo ông, không phải
vì tiền bạc, thiếu thỏa mãn tình dục hoặc không hợp tính khí sẽ gây ra việc
chia tay. .Nguyên nhân " anh đi đường anh, tôi đi đường tôi "
là do một diễn thế tiềm tàng, từ lời chỉ trích nho nhỏ, nghĩa là không tôn
trọng nhau ( oảnh ăn bận lôi thôi ", " anh chả để ý đến
vợ con ", " chỉ lo ba cuốn sách ", " bạn bè anh sao sao ấy
", " anh cứ bừa bải ", " anh cứ hút thuốc lá hôi cả nhà
"..) sẽ đưa đến cảm giác khó chịu và từ đó biến thành sự khinh
thường.
Chị em ơi, người ta trông
thấy mặt chồng thì mừng,
Sao tôi trông thấy mặt chồng
thì lại như gừng, như vôi!
Khi người bị chỉ trích chối bỏ tất cả những lời kết
tội, từ chối tranh luận và đi đến chỗ rút lui vào yên lặng thì hai vợ chồng sẽ
xa lánh nhau một cách nguy hiểm. Do đó sự truyền thông (communication) trở
thành quan trọng để dung hòa quan điểm. Sự trò chuyện có tác dụng hai chiều,
trò chuyện để đả thông tư tưởng, và trò chuyện trong ái ngữ, vì « một
lời là một vận vào khó nghe » (Kiều). Việc tôn trọng nhau giúp vợ chồng
nhận biết sự khác biệt về quan điểm của nhau và việc mong muốn cả hai người có
cùng một quan điểm trên mọi vấn đề là không thiết thực.
4-6 Một hệ
thống có thể sử dụng năng lượng ở đầu vào để thay đổi các quan hệ giữa các hệ
thống phụ hoặc để sản xuất một đầu ra
Năng lượng có thể là tiền bạc, thông tin, lời khuyên,
tình thương v.v. . Năng lượng ỏ đầu vào có thể thay đổi các liên kết giữa các
hệ thống phụ, đó là giáo dục gia đình, khuyên răn sự chịu đựng, kiên
nhẫn, sự tha thứ, sự bao dung để gia đình có được phát triển bền vững hài hòa
không gây gổ, không bạo hành. Người vợ khuyên nhủ chồng và đàng sau một người
chồng thành công luôn luôn có hình bóng người vợ đứng ở phía sau, tuy âm thầm
lặng lẽ .
Năng
lượng ở đầu vào có thể là giáo dục, nâng cao nhận thức. Ngày nay, muốn tạo được
sự bình đẳng giữa nam nữ, giữa người này với người kia thì phải tự tin, phải
chịu khó học tập, phải có tinh thần tự lập. Phụ nữ mỗi ngày một vươn lên cao
nhờ học vấn, nhờ kinh doanh, nhờ tham gia sinh hoạt cộng đồng và xã hội và do
đó có nhiều năng lực chuyển hóa được các quan hệ vợ chồng. Thực vậy, giáo dục
là một phương cách để xây dựng năng lực (capacity building). Giáo dục cải thiện
được các quan hệ giữa các hệ phụ và rất hiệu năng trong sự sử dụng năng lượng
và thông tin và góp phần vào sự nâng cao vai trò (empowerment) cho phụ
nữ. Giáo dục về sinh lý và tình dục: theo International Planned Parenthood
Federation IPPF có trụ sở chính ở Anh thì vì giới trẻ ngày nay thiếu các
thông tin về sinh lý và tình dục mà trên toàn cầu, có đến 14 triệu các cô
gái tuổi 18 và thấp hơn thụ thai và sinh con, trong số đó phần lớn là thụ thai
ngoài ý muốn.
Riêng
tại Việt Nam
ngày nay, theo thống kê, hằng năm có khoảng 1,4 triệu ca nạo hút thai . Khoảng
30% số ca nạo hút thai thuộc về các em gái ở lứa tuổi vị thành niên và 50% số
người nhiễm HIV/AIDS ở các độ tuổi từ 15-24. Khoảng 34% số gái mại dâm nằm
trong tuổi vị thành niên. Giáo dục nhiều cấp: giáo dưỡng thông qua môi trường
gia đình từ thuở còn thơ (ví dụ: cha mẹ dạy con cái, nói chuyện trong giờ cơm
trong không khí thoải mái,) thông qua học đường từ tuổi cắp sách đến trường,
thông qua các định chế tôn giáo (lời giảng của chùa hay trong nhà thờ vào ngày chúa
nhật), thông qua các mối quan hệ ứng xử lành mạnh ngoài xã hội (lớp dạy
Việt ngữ, các hội thảo như Đại học hè, giúp về nguồn, các cháu tham gia vào lớp
ca vũ dân tộc vừa giúp vui, vừa trở về văn hóa dân tộc).
4-8 Tăng trưởng tạo ra hình dạng
Khi hệ tăng trưởng, hình dạng thay đổi; hệ thống càng lớn rộng, càng phải thêm
năng lượng ở đầu vào. Gia đình lúc đầu nhỏ, nhưng sinh con đẻ cái, càng lúc mỗi
năm càng lớn. Khi lớn rộng, nhà cửa cũng phải rộng hơn, nhưng chị lớn có thể
dắt dìu các em nhỏ thay bố mẹ và cha mẹ càng lúc phải trông cậy vào người anh
cả, chị cả: anh Hai, chị Hai chứ không thể cáng đáng mọi việc .
4-9 Nếu xài năng lượng mà không có năng lượng nhập vào thì hệ sẽ
rối loạn
Như trong hệ nông nghiệp nếu sản xuất mà không
có năng lượng ở đầu vào như phân bón thì hệ sẽ không cho thêm hoa màu, đất bị
kiệt quệ.
Năng lượng nhập vào để có một gia đình hạnh phúc là
một tình yêu chân chính (true love) và một cơ sở kinh tế ổn định. Chồng hay vợ
thất nghiệp sẽ đem đến sa sút tài chính, cổ phần bị lỗ, casino thua bạc, làm ăn
lổ lã do đó có nhiều yếu tố chi phối .Các gia đình lợi tức cao có cuộc sống ổn
định; các gia đình nghèo, chạy ăn ba bữa toát mồ hôi thì sống bấp bênh, trẻ em
không có thời gian làm bài hay học bài, dẫn đến thất bại trong học hành, và lúc
đó đi móc túi, cướp bóc, gây xáo trộn xã hội
Tình yêu không có sự nghiệp, không có công việc
thì chỉ sau một thời gian ngắn, hạnh phúc sẽ nhanh chóng vụt bay khỏi tầm tay
và hệ sẽ bị rối loạn. Cũng như một tình yêu chỉ được gọi là chân chính khi cả
hai bên đều có tinh thần trách nhiệm cao để lo cho hạnh phúc gia đình.
Trong hệ gia đình, tình thương là một năng lượng, lời
khuyên răn cũng là một năng lượng. Ông bà giúp cháu, đưa đón cháu đi học về,
giúp bố mẹ các cháu là đóng góp thêm năng lượng cho gia đình con cái; khi các
cháu lớn lên thì ông bà nhẹ gánh hơn.
Xã hội cũng phải tạo ra những cơ cấu mục đích tạo thêm
dòng chảy năng lượng như tạo các cơ sở cho các em thiếu nhi phạm pháp, các
trung tâm cao niên, các nhóm yễm trợ an ủi những người bị ung thư, các điện
thoại giúp đỡ tránh tự vẫn. Trung tâm Nguyễn Trường Tộ tổ chức các Đại học hè
hàng năm, các cộng đồng tổ chức các buổi gặp gỡ để con em trở về nguồn, gặp gỡ
nhau
4-10 Cãu trúc giới hạn tăng trưởng
Hệ
gia đình bị chi phối bởi ngoại cảnh nghĩa là có các vĩ hệ thống chi phối
nên hệ này sẽ còn thay đổi với thời gian. Ngay từ bây giờ, nhiều nhà dân số học
đã thấy rõ xã hội hóa già rất nhanh chóng. Trong các xứ Âu châu thì Ý và Tây
Ban Nha có tỷ lệ người già cao nhất, do đó trẻ phải đi làm lâu hơn để nuôi già,
đóng tiền hưu mỗi tháng phải nhiều hơn để có hưu bổng nếu không quỹ hưu sẽ cạn.
Tuổi thọ ngày càng tăng hơn trước, do tiến bộ y tế. Muốn cho hệ thống bền vững,
phải có những cấu trúc mới như tăng di dân, có nhà già, có chuyên ngành giúp
người già cả.
Riêng về người Việt ở hải ngoại, để giúp cho thanh
thiếu niên về nguồn, các cấu trúc như truyền thông, giáo dục, truyền bá văn
hóa, các trung tâm sinh hoạt văn hóa, thư viện Việt học, các lớp dạy văn hóa,
dạy Việt ngữ cần củng cố và phát triển để cho các cháu có một môi trường thoang
thoáng văn hóa Việt :giữ các truyền thống như Tết, lễ Vu Lan, hội hè; tôn giáo
như chất keo ràng buộc mọi người: đi nhà thờ, đi chùa nghe các vị lãnh đạo tinh
thần giảng lời rao, lời kệ, giáo lí giúp bỏ giận giữ, kềm chế lung lạc; ông bà
chuyển giao các truyền thống như chúc Tết, mừng tuổi vào dịp Tết; các lễ hội,
cúng kị giúp tăng gia niềm tin và đoàn kết; vai trò giáo dục của gia đình trong
sự giữ bản sắc văn hóa Việt; gìn giữ gốc nguồn (appartenance); dạy con cháu
biết nói, biết đọc và viết tiếng Việt để chuyện trò, nền tảng của cảm thông và
liên đới cũng như tương quan giữa các thế hệ .Văn hóa Đông phương tôn trọng kỷ
luật, kính trên nhường dưới, thờ cha kính mẹ; đặt nặng vào gia đình , xem gia
đình như một điểm tựa tinh thần và vật chất.
5. Các yếu tố ảnh hưởng đến tính bền vững trong gia đình
Gia
đình như vậy quả thật là một yếu tố to lớn trong việc hình thành nhân cách của
đứa trẻ. Gia đình, tế bào của xã hội, như vậy rất đúng. Tế bào mà hư thì sinh
ra ung thư khó chữa; gia đình mà hư hỏng thì xã hội cũng hư luôn. Tương tự một
vật xúc tác trong một phản ứng hóa học, gia đình giúp các vật thể trong đó tạo
các hỗ tương để phản ứng chóng hơn, thuận lợi hơn để tạo ra đầu ra tốt hơn và
với một hiệu quả trọn vẹn hơn.
Gia
đình là một định chế có tầm quan trọng đặc biệt về tinh thần, tâm lí và
xã hội. Nhưng hiện nay, gia đình rạn nứt. Nhiệm vụ của các nhà tâm lý học, xã
hội học là xác định được bản chất của mối quan hệ, đâu là nguyên nhân, đâu là
kết quả. Biết được các yếu tố chi phối đến sự bền vững sinh thái của gia đình
(ngoại tình, cờ bạc, bạo hành lời nói hay bạo hành về cử chỉ) và hiểu cái gì
tạo ra cân bằng là chìa khóa hiểu được bản chất của hệ thống. Một khi hệ thống
trục trặc, mất cân bằng thì lúc đó, hệ phải tự điều chỉnh lại, nhưng nếu khả
năng tự điều chỉnh vượt quá ngưỡng, hệ sẽ bị phá vỡ. Muốn hệ cân bằng trong gia
đình, đạt đến sự vững bền, các yếu tố sau đây cần chú trọng:
- Chữ Hòa .
Hòa theo các nghĩa hòa hoãn, hòa thuận, dung hòa, hòa hợp, hòa thuận
v.v.. Đừng bao giờ giận nhau lâu cũng đừng bao giờ ghét nhau. Hãy quên
hết sự giận hờn để rồi thương yêu nhau nhiều hơn. Hãy tin vào cái tốt hơn là
cái xấu do đó nếu biết chồng hay vợ có một tật xấu nào đó thì tìm cách sữa
chữa, không nên chê bai, làm nhục vợ hay chồng. Phải dung hòa cách biệt
bằng cách san bằng các dị đồng về mọi phương diện: sinh lý, sở thích, nhu cầu.
Ở đời ai cũng có khuyết điểm; nên nhìn vào ưu điểm của vợ hay chồng; nói khác
đi, không nên lý tưởng hóa quá người bạn đời bằng cách chê bai:
Béo chê béo trục béo tròn
Gầy
chê xương sống xương sườn phơi ra
Và cũng đừng quá lý tưởng hóa
đối tượng, lý tưởng hóa cuộc sống vợ chồng về mọi mặt tinh thần, cảm xúc,
tình dục, tri thức v.v vì khi đặt mục tiêu phấn đấu quá cao, nhảy không qua
mức, bổ xuống sẽ thất vọng.
- Tính thích nghi: trong sinh vật học, các cá thể phải thích nghi với các biến đổi môi
trường, nếu không sẽ bị chết. Và trong xã hội cũng vậy. Vì các điều kiện xã
hội, kinh tế thay đổi do đô thị hóa, do truyền thông đại chúng nên cá nhân cũng
phải thích nghi, phải biến đổi, phải tái phối trí trong các các điều kiện mới;
nếu không thích nghi được, không nhẫn nhục, không muốn trách nhiệm chung
sống trọn đời với người hôn phối thì hệ thống sẽ bị phân hủy..Mềm mỏng và dễ
chịu tức là dễ thích nghi với thay đổi: cây sậy nhờ mềm mỏng nên không bị
gió lốc cuốn đi.
Người
vợ ngày nay đi làm để tự túc về tài chính, để phụ thêm kinh tế gia đình; nhiều
người thích hoạt động xã hội do đó hay giao tế nhưng chồng lại không thích nghi
vói môi trường mới và hay ghen nên có thể gây ảnh hưởng tiêu cực đến quan hệ vợ
chồng. Bảo lãnh gia đình qua sẽ thêm hạnh phúc, nhưng nếu các cụ không thích
nghi mà vẫn giữ các giá trị cũ như đòi ăn trầu, hút thuốc Cẩm lệ thì dĩ nhiên
khó thỏa mãn. Qua sống các nước Tây phương, không còn cảnh mẹ chồng nàng dâu
nữa, không còn cảnh chồng chúa, vợ tôi như xưa ở Việt Nam.
- Chữ Nhẫn
Nhẫn như trong các từ nhẫn
nại, nhẫn nhục, kiên nhẫn.
Trong
gia đình đông người bá nhân bá tính, sự thích nghi đòi hỏi sự nhân
nhượng. Chữ nhẫn rất cần. Tinh tấn và nhẫn nhục là hai từ trong Phật giáo. Một
sự nhịn là chín sự lành. Vợ chồng cần tin tưởng, nhường nhịn lẫn nhau.
Mặc
dầu:
Thế gian được vợ mất chồng,
Nào
phải như rồng mà được cả đôi
Nhưng
khi có bất đồng, nhẫn nhục là điều cần:
Chồng giận thì vợ bớt lời
Cơm sôi nhỏ lửa một đời không khê
Khi bất hòa thường không kiểm
soát được lời nói, cử chỉ, cảm xúc và gây bạo động trong gia đình. Điều này
được các nhà tâm lý học gọi là thiếu thông minh cảm xúc (loss of emotional
intelligence) hay là Emotional Quotient (EQ) . Nói khác đi, phải học giá trị
của sự tự chủ: thắng vạn quân không bằng tự thắng lòng mình.
- Sự chân thành và quan tâm
Việt Nam có danh từ
tình nghĩa vợ chồng. Ngoài tình lại còn có nghĩa:
Rủ nhau xuống biển mò cua
Đem về nấu với mơ chua trên rừng
Ai ơi chua ngọt đã từng
Non
xanh nước biếc ta đừng quên nhau
Ta đừng quên nhau, có nghĩa
là phải biết cùng nhau chia sẻ tương lai, chia sẻ các dự tính để xây dựng tương
lai, bàn luận, xây dựng như nhà văn hào Pháp Antoine de St Exupéry viết:
Tình yêu không phải là nhìn nhau, mà cùng nhìn về một hướng
- Nên có một không
gian riêng
Trong
gia đình ở chung với nhau, bố mẹ chồng, em dâu, anh rể v.v thế nào cũng có
chuyện lục đục; do đó, nếu có sự nghiệp thì nên ở riêng, không nên ở chung. Nhà
ai nấy ở, việc ai nấy lo. Biết bao nhiêu trục trặc khi sống chung trong một mái
nhà sẽ giảm bớt nếu ở riêng .
6- Kết luận
Tựa đề bài tham luận này so sánh gia đình là một tế bào của xã hội. Tế bào con người chỉ có 23 cặp nhiễm thể và hệ gen (genome) của con người, theo các khám phá gần đây, cũng chỉ có 30 000 gen nghĩa là không nhiều lắm. Thế mà từ khi con người xuất hiện trên hành tinh này chỉ vài trăm ngàn năm nay mà thôi mà đã có không biết bao nhiêu là vấn nạn.
Khi
chưa có ta hề
Đường đi thênh thênh
Kíp đến khi có ta hề
Chông gai mông mênh..(Vũ Hoàng Chương)
Nhưng cái vấn nạn quan yếu nhất là thiếu tình thương.
Chính vì vậy mà chiến tranh xảy ra, chính vì vậy mà đâm chém, bạo hành xảy ra
hàng ngàỵ. Mà muốn tình thương nẩy nở thì môi trường thuận lợi nhất để gieo hạt
giống tình thương chính là gia đình: hạt giống muốn ra hoa, ra trái thì phải có
hệ thống rễ tốt để bám chặt, hút chất bổ mới có lá hoa sum sê. Còn hạt giống bị
ném vào các môi trường xa lạ thì dĩ nhiên con người bị vong thân, phóng thể .
Như vậy phải củng cố gia đình với tình thương, với nụ cười ở trong tim,
nhìn cuộc đời với niềm vui trong ánh mắt thì tình thương sẽ rạng rỡ vì không
tình thương thì gia đình rời rạc, kéo theo hệ quả về xã hội. Tình thương
là hơi thở tiếp tế sinh lực và thiếu tình thương cũng như thiếu dưỡng khí.
Nhà nghèo nhưng con cái đầm ấm, trên thuận dưới hòa
thì vẫn vui như trong thơ của Tản Đà:
Xa xa con đã tới gần
Các con về đủ quây quần bữa ăn
Cơm dưa muối khó khăn mới có
Của không ngon, nhà khó cũng ngon
Khi vui câu chuyện thêm dòn
Chồng chồng vợ vợ con con một nhà ..
Nhưng xã hội cũng là môi trường để gia đình phát
triển; đó là một xúc tác như trong một phản ứng hóa học. Xúc tác ấy giúp gia
đình có cơ nẩy nở trong điều kiện tối ưu; xã hội có điều kiện tâm linh, tinh
thần giúp con người phát triển được con tim, giúp con người củng cố tình
thương, sống không hận thù qua các phạm trù Từ, Bi của Phật giáo, qua Bác Ái
của Công giáo, qua lòng Nhân của Khổng giáo, qua tình yêu thiên nhiên của Lão
giáo . Nói cách khác, một môi trường xã hội nhân văn lành mạnh kết hợp hài hòa
với truyền thống đạo đức văn hóa với nhu cầu vật chất tinh thần hiện
đại là những yếu tố thuận lợi để gây dựng một nền văn hóa của tình
thương, hiệp nhất trong dị biệt, tha thứ, bao dung và chấp nhận lẫn nhau.
Thái Công Tụng
Tài liệu tham khảo sơ lược
Catherine
Clément. Ce siècle qui nous a changé la tête, Albin Michel 1999
Fernand
Seywert. L'évaluation systémique de la famille, PUF 1990
Đỗ
Minh Trí, SJ .Gia đình năm 2000 San Diego
Evan
Imber-Black. Le poids des secrets de famill, Robert Laffont 1999
Robert
J. Vallerand. Les fondements de la psychologie sociale,
Gaetan Morin éditeur 1994