Nguồn Gốc Văn
Hóa Việt Nam
Giải minh Truyện Họ Hồng Bàng trong Lĩnh Nam Chích Quái của Vũ Quỳnh (1492)
*
Bài thuyết trình của GS Nguyễn
Đăng Trúc ngày 30 tháng 09 năm 2017 tại Đức Quốc
Xem 2 You Tube dưới đây
Trích, trong cuốn
Văn Hiến Nền Tảng của Minh
Triết
Nguyễn Đăng Trúc, Reichstett, Pháp
Bản văn
Cháu ba đời Viêm-Đế họ Thần-Nông tên
là Đế-Minh, sinh ra Đế-Nghi, rồi đi nam-tuần đến Ngũ-Lĩnh, gặp được nàng con
gái Vụ-Tiên đem lòng yêu-mến mới cưới đem về, sinh ra Lộc-Tục, dung-mạo
đoan-chính, thông-minh túc-thành; Đế-Minh lấy làm lạ, cho nối ngôi vua; Lộc-Tục
cố nhường cho anh. Đế-Minh lập Đế-Nghi làm tự-quân cai-trị phương Bắc, phong
Lộc-Tục làm Kinh-Dương-Vương cai-trị phương Nam, đặt quốc-hiệu là
Xích-Quỉ-Quốc.
Kinh-Dương-Vương xuống Thủy-phủ, cưới
con gái vua Động-Đình là Long-Nữ, sinh ra Sùng-Lãm tức là Lạc-Long-Quân;
Lạc-Long-Quân thay cha để trị nước, còn Kinh-Dương-Vương thì không biết đi đâu.
Lạc-Long-Quân dạy dân ăn mặc, bắt đầu
có trật-tự về quân-thần tôn-ty, có luân-thường về phụ-tử phu-phụ; hoặc có lúc
đi về Thủy-phủ nhưng trăm họ vẫn được yên-ổn. Dân lúc nào có việc cần thời kêu
Lạc-Long-Quân: "Bố đi đằng nào, không đến mà cứu chúng ta". (Người Nam
gọi cha bằng Bố, gọi quân bằng vua là từ đấy), thì Lạc-Long-Quân lập tức đến
ngay, uy-linh cảm-ứng không ai có thể trắc-lượng được.
Đế-Nghi truyền ngôi cho Đế-Lai cai
trị phương Bắc; nhân khi thiên-hạ vô-sự, sực nhớ đến chuyện ông nội là Đế-Minh
nam-tuần gặp được tiên-nữ.
Đế-Lai bèn khiến Xi-Vưu tác-chủ
quốc-sự mà nam-tuần qua nước Xích-Quỉ, thấy Long-Quân đã về Thủy-phủ, trong
nước không vua, mới lưu ái thê là Âu-Cơ cùng với bộ-chúng thị-thiếp ở lại
hành-tại. Đế-Lai chu-lưu khắp thiên hạ, trải xem tất cả hình-thế, trông thấy
kỳ-hoa dị-thảo, trân-cầm dị-thú, tê-tượng, đồi-mồi, kim-ngân, châu-ngọc,
hồ-tiêu, nhũ-hương, trầm-đàn, các loại sơn-hào hải-vị không thứ nào là không
có; khí-hậu bốn mùa lại không nóng không lạnh, Đế-Lai ái-mộ quá, quên cả ngày
về. Nhân dân nước Nam
khổ về sự phiền-nhiễu, không yên-ổn như xưa, đêm ngày mong đợi Long-Quân về nên
mới đem nhau kêu rằng :
- Bố ở phương nào, nên mau về cứu
nhân-dân.
*
Lạc-Long-Quân bỗng nhiên lại về, thấy
nàng Âu-Cơ ở một mình, dung-mạo đẹp lạ-lùng, yêu quá, mới hóa ra một chàng
nhi-lang phong-tư mỹ-lệ, tả-hữu thị-tùng đông-đảo, tiếng đàn ca vang đến
hành-tại. Âu-Cơ trông thấy mà lòng cũng ưng theo; Long-Quân bèn rước nàng về
núi Long-Trang.
Đế-Lai về không thấy Âu-Cơ bèn sai
quần-thần tìm khắp thiên-hạ. Long-Quân có thần-thuật, biến-hiện trăm cách, nào
là yêu-tinh quỉ-mị, nào là long-xà hổ-tượng, kẻ đi tìm úy-cụ, không dám lục-đảo
tận-cùng. Đế-Lai trở về Bắc, lại truyền ngôi cho Đế-Du, cùng với Hoàng-Đế đánh
nhau ở Bản-Tuyền không hơn nên tử-trận; họ Thần-Nông bèn mất.
*
Âu-Cơ ở với Lạc-Long-Quân giáp một
năm, sinh ra bọc trứng, cho là điềm không hay nên đem bỏ ra ngoài đồng nội; hơn
bảy ngày, trong bọc nở ra một trăm trứng, mỗi trứng là một con trai; nàng đem
về nuôi-nấng, không phải cho ăn, cho bú mà tự-nhiên trường-đại, trí-dũng
song-toàn, ai cũng úy-phục, bảo nhau đó là những anh em phi-thường.
Long-Quân ở lâu dưới Thủy-phủ; mẹ con
ở một mình, nhớ về Bắc-quốc liền đi lên biên-cảnh; Hoàng-Đế nghe tin lấy làm sợ
mới phân-binh trấn-ngự quan-tái; mẹ con không về Bắc được, đêm ngày gọi
Long-Quân:
·
Bố ở phương nào làm cho mẹ con ta thương nhớ.
Long-Quân hốt-nhiên lại đến, gặp hai
mẹ con ở Tương-Dạ; Âu-Cơ nói:
- Thiếp vốn người Bắc, cùng ở một nơi
với quân, sinh được một trăm trai mà không có gì cúc-dưỡng, xin cùng theo nhau
chớ nên xa bỏ, khiến cho ta là người không chồng không vợ, một mình vò-võ.
Long-Quân bảo :
- Ta là loài rồng, sinh-trưởng ở
thủy-tộc; nàng là giống tiên, người ở trên đất, vốn chẳng như nhau, tuy rằng
khí âm-dương hợp lại mà có con nhưng phương-viên bất-đồng, thủy-hỏa tương-khắc,
khó mà ở cùng nhau trường-cửu. Bây giờ phải ly-biệt, ta đem năm mươi trai về
Thủy-phủ phân-trị các xứ, năm mươi trai theo nàng ở trên đất, chia nước mà
cai-trị, dù lên núi xuống nước nhưng có việc thì cùng nghe, không được bỏ nhau.
Trăm trai đều nghe mệnh, rồi mới
từ-giã mà đi. Âu-Cơ cùng với năm mươi người con trai ở tại Phong-Châu - (bây
giờ là huyện Bạch-Hạc) - , tự suy-tôn người hùng-trưởng lên làm vua, hiệu là
Hùng-Vương, quốc-hiệu là Văn-Lang; về bờ-cõi của nước thì Đông giáp Nam-Hải,
Tây đến Ba-Thục, Bắc đến Động-Đình-Hồ, Nam đến nước Hồ-Tôn-Tinh (bây giờ là
nước Chiêm-Thành), chia trong nước làm mười lăm bộ là: Giao-Chỉ, Chu-Diên,
Ninh-Sơn, Phúc-Lộc, Việt-Thường, Ninh-Hải, Dương-Tuyền, Quế-Dương, Vũ-Ninh,
Hoài-Hoan, Cửu-Chân, Nhật-Nam, Quế-Lâm, Tượng-Quận, sai các em phân-trị, đặt em
thứ làm tướng võ, tướng văn; tướng văn gọi là Lạc-Hầu, tướng võ gọi là Lạc
Tướng, con trai vua gọi là Quang-Lang, con gái gọi là Mỵ-Nương, quan Hữu-ty gọi
là Bồ-chính, thần-bộc nô-lệ gọi là nô-tỳ, xung thần là khôi, đời đời cha truyền
con nối gọi là phụ-đạo, thay đời truyền cho nhau đều hiệu là Hùng-Vương không
đổi.
Dân ở rừng núi xuống sông ngòi đánh
đá, thường bị giao-long làm hại nên bạch với vua. Vua bảo rằng :
- Núi và loài rồng cùng với
thủy-tộc có khác, bọn chúng ưa đồng mà ghét dị cho nên mới xâm-hại.
Bèn khiến lấy mực chạm hình-trạng
thủy-quái ở thân-thể, từ đó tránh được nạn giao-long cắn hại; cái tục văn-thân * * của
Bách-Việt thực khởi-thủy từ đấy. Ban đầu, quốc-dân ăn mặc chưa đủ, phải lấy vỏ
cây làm áo mặc, dệt cỏ ống làm chiếu nằm; lấy gạo ngâm làm rượu, lấy cây
quang-lang, cây soa-đồng làm bánh; lấy cầm thú, cá tôm làm nước mắm, lấy rễ
gừng làm muối; lấy dao cày, lấy nước cấy: đất trồng nhiều gạo nếp, lấy ống tre
thổi cơm; gác cây làm nhà để tránh nạn hổ-lang; cắt ngắn đầu tóc để tiện vào
rừng núi, con đẻ ra lót lá chuối cho nằm; nhà có người chết thì giã gạo để cho
hàng xóm nghe mà chạy đến cứu giúp; trai gái cưới nhau trước hết lấy muối làm
lễ hỏi, rồi sau mới giết trâu dê là lễ thành-hôn, đem cơm nếp vào trong phỏng
cùng ăn với nhau cho hết, rồi sau mới thương-thông; lúc bấy giờ chưa có trầu
cau nên phải thế.
*
Bách-Nam là thủy-tổ của Bách-Việt
vậy.
*
Phần minh giải
I- Hình thức văn chương của bản văn
Về hình thức văn chương của
toàn bản văn Lĩnh Nam Chích Quái, giáo sư Lê Hữu Mục đưa ra nhận xét như
sau :
"Đó là một lối văn kể chuyện giản dị và nhẹ nhàng; không có
một điển tích nào xa xôi, không có một từ ngữ nào mà ngày nay không có trong
những Từ Điển Hán Việt; lối văn được viết theo lời nói thông thường nên không
có tính cách bác cổ của trường thi, không có những câu đối ý đối chữ kéo dài
từng hai vế đi đôi với nhau. Đâu cũng sáng sủa, gọn gàng, có tính cách Việt Nam đến nỗi
nhiều đoạn chỉ cần phiên âm là thành một câu tiếng Việt (...)
Kỹ thuật kể chuyện cũng không kém tài tình. Người đọc cảm thấy có một
sức lôi cuốn huyền bí. Đó là nhờ ở cách tác giả dàn xếp các tình tiết của câu
chuyện. Các tình tiết ấy liên tiếp nhau, ăn khớp với nhau chặt chẽ, theo một
trật tự mà chỉ có một ý thức già giặn về kỹ thuật hành văn mới có thể trực giác
thấy" 48.
Nếu nhận xét trên diễn tả lối
văn kể chuyện sáng sủa, nhẹ nhàng, thoát ra khỏi những kỹ thuật gò bó, khách
sáo nơi văn chương bác cổ của trường thi, trong toàn bộ Lĩnh Nam Chích Quái,
thì truyện Hồng Bàng lại là một điển hình nổi bật về thiên tài văn chương của tác
giả cuốn sách nầy.
Câu chuyện tóm kết trong không
hơn ba trang sách nhỏ, nhiều đợt truyện liên tục như một giòng nước chảy qua
nhiều cảnh vực, nhiều ghềnh thác. Kỹ thuật phối trí chặt chẽ, lối kể chuyện gãy
gọn như chỉ giữ lại những sự kiện thiết yếu nhất đồng thời vẫn diễn tả được nét
linh động, hấp dẫn như một cuốn tiểu thuyết.
Hình thức văn chương đó phản
ảnh không những tài năng hành văn của tác giả, mà còn xác minh một mức độ thâu
hoá nhuần nhuyễn các nội dung chất chứa trong bản văn.
I. a - Những kỹ thuật hành văn
đặc biệt của bản văn
Giáo sư Lê Hữu Mục đã đưa ra
nhận xét là tác giả Lĩnh Nam Chích Quái không câu nệ hình thức đối ý,
đối chữ kéo dài từng hai vế đi đôi với nhau. Tuy nhiên khi đọc qua câu
chuyện Hồng Bàng, thoạt tiên ta có cảm giác về sự liên tục của diễn biến câu
chuyện, nhưng ở đây điểm đặc sắc về kỹ thuật dụng văn của tác giả là trong mạch
văn hồn nhiên đó, từ toàn bộ đến từng đoạn (nghĩa là từng câu truyện
nhỏ được xếp lại) luôn hàm ngụ một lối phân chia thành hai cảnh vực, hai thế giới
hoặc tương quan hổ tương với nhau, hoặc đối kháng nhau :
- Từ đầu bản văn đến sự xuất
hiện tên Hùng Vương là một mẩu chuyện huyền thoại; phần thứ hai lại là bản văn
trình bày nặng phần lịch sử, địa lý, xã hội.
- Có một câu chuyện liên tục
từ Đế Minh, Lộc Tục, Sùng Lãm, Âu Cơ, song song với câu truyện Đế Minh, Đế
Nghi, Đế Lai, Đế Du; và chính là nhờ sự đối chiếu nầy mà tiến triển câu chuyện
và sự nhất quán của bản văn tạo nên một cấu trúc đặc biệt có hệ thống. Ngoài
việc vận dụng đối chiếu song hành một cách khéo léo đó, tác giả còn dùng một
câu nói đặc biệt, một mặt vừa để chấm dứt một câu truyện và chuyển qua truyện
tiếp, mặt khác để nêu lên tính cách linh hoạt của Thể lòng vào trong Dụng,
từ cấp phổ quát đến cá nhân cụ thể.
· "Bố đi đằng nào, không
đến mà cứu chúng ta" : Câu nầy đặt ở cuối phần
Lạc Long Quân hiện diện ẩn kín trong xã hội nói chung.
- "Bố ở phương nào, nên mau
về cứu nhân dân" : Câu
nầy đặt ở phần cuối câu truyện Đế Lai từ bên ngoài đến phá hoại cuộc sống an
bình của nhân dân nước Nam.
· "Bố ở phương nào làm
cho mẹ con ta thương nhớ" : Câu nầy trực tiếp gọi tên Lạc Long
Quân là chồng, là cha đẻ của 100 con.
Qua hình thức xếp đặt, kết dệt
các yếu tố của bản văn, nếu xét về mặt lịch sử mà thôi, ta thấy có những điểm
quan trọng xem ra không mấy sáng tỏ. Nơi phần đầu Lạc Long Quân xuất hiện, đã
có dân, có nước. Nhưng đến phần Lạc Long Quân chiếm vợ của Đế Lai là Âu Cơ để
sinh hạ được 100 con như tạo một dân mới. Như thế, dường như lúc
sau nầy mới là khởi thủy của dân nước chứ không phải lúc đầu !
Tình trạng mập mờ trong việc
xác minh nguồn gốc dân tộc phải chăng là kết quả của một sự sắp xếp vụng về các
câu truyện huyền thoại của các bộ tộc khác nhau? ; hay ở đây chỉ vì tác giả
muốn ghi lại các mẩu chuyện huyền thoại dân gian để diễn đạt ý nghĩa văn hoá
một dân tộc theo nghĩa là cộng đồng nhân loại trong chân tính của con người?
Nếu phải ưu tiên tìm sự nhất quán siêu lịch sử, thì việc thẩm định giá trị văn
hoá của bản văn cần dựa trên một tầm quan trọng tích cực ở một chiều kích thứ
hai.
I. b - Các tên gọi trong cấu
trúc của bản văn
Về các tên riêng chỉ người,
cũng như các địa danh trong phần đầu câu truyện (nghĩa là
phần huyền thoại),
chúng ta sẽ ngạc nhiên vì hầu hết đều là danh xưng hoàn toàn Tàu, mặc dù được
phát âm theo lối Hán Việt. Các nhà nghiên cứu trước đây cố tìm một số các chỉ
dẫn có tính cách lịch sử để xác minh về tên gọi của một số nhân vật như Kinh
Dương Vương, Âu Cơ nhưng đấy cũng chỉ là những giả thiết còn cần nhiều nghiên
cứu chính xác hơn để có thể khẳng định.
Ở đây, trong khung cảnh của
một câu chuyện huyền thoại, với một lối trình bày có tính cách tượng trưng của
toàn khối bản văn, ta sẽ khám phá thấy các danh xưng hàm ngụ những ý nghĩa văn
hoá cô đọng; nếu xếp các tên gọi theo bối cảnh của câu truyện, ta ngạc nhiên
thấy có một sự nhất quán của một hệ thống tư tưởng kết dệt qua các ý nghĩa
tượng trưng của các danh xưng nầy. Sự kiện đó thường thấy xảy ra trong các bản
cổ văn của bất cứ những tác phẩm văn hoá nào trong lịch sử của các nền văn minh
cổ xưa, Hy lạp, Lưỡng hà, Do thái, Trung hoa hay Ấn độ...
Trong nhãn quan truy nguyên
văn hoá nầy, ta có thể nói tác giả Lĩnh Nam Chích Quái đã tài tình chọn lựa
những danh xưng, hoặc từ các dấu tích xa gần của lịch sử, hoặc dựa vào một số
hình ảnh, ngôn ngữ hay ý niệm có tính cách văn hoá mà ở mức độ nào đó dân chúng
đã quen thuộc, để vừa tạo nên một câu chuyện có đầu đuôi mạch lạc, vừa hàm ngụ
một ý định trình bày một hệ thống Minh triết.
Trong cấu trúc đối đãi song
hành của câu truyện ta có những cặp tên gọi đối ứng:
Phần I
- Đoạn một
Cháu ba đời Viêm Đế Họ Thần
Nông (Thần Nông 4)
Đế
Minh + Vụ Tiên
|
- Đế Nghi
|
- Lộc Tục
|
|
- Phương Bắc
|
- Phương Nam
|
- Đoạn hai
|
- Đế Nghi
|
- Lộc Tục = Kinh Dương Vương + Long Nữ
|
|
- Đế Lai+Âu Cơ
|
- Sùng Lãm = Lạc Long
Quân
|
- Đoạn ba
|
- Đế Lai về phương Bắc
|
- Lạc Long Quân + Âu Cơ đến núi Long Trang
|
|
·
Đế Du đánh nhau với Hoàng Đế ở Bản tuyền
|
- đẻ một bọc 100 trứng
- sau bảy ngày nở 100 con
- 100 con không
ăn uống mà lớn lên
|
- Đoạn bốn
Long
Quân về Thủy phủ -
Âu Cơ lại tìm về hướng Bắc
Long
Quân đến gặp mẹ con Âu Cơ ở Tương Dạ
50
con theo Long Quân ở Thủy phủ
50
con theo mẹ Âu Cơ ở trên Đất.
Phần II
- Đoạn năm
Âu Cơ ở
Phong Châu với 50 con
- Lãnh thổ nước Văn Lang
- Cơ cấu tổ chức cộng đồng
quốc gia
- Sinh hoạt, tập tục của nhân dân.
Kết luận Bách Nam là Thủy tổ của Bách Việt
Ta thấy:
Các tên gọi ở phần đầu có tính
cách tượng trưng.
Các tên gọi ở phần hai có
những căn cứ lịch sử.
Bách Nam
và Bách Việt là phối trí ý nghĩa hai phần trên.
II- Giải thích ý nghĩa của bản văn
Trong nội dung nhất quán của
hệ thống tư tưởng của Lĩnh Nam Chích Quái, đặc biệt theo sự xếp đặt lại
của Vũ Quỳnh nơi 10 truyện ở Quyển I, ta thấy có những chỉ dẫn về nội dung tư
tưởng tổng quát soi dẫn cho việc chọn lựa các tên gọi và cách bố trí đặc biệt
của bản văn họ Hồng Bàng:
- Nền tảng Vương Đạo: Trời +
Đất + Người, sẽ khai triển trong câu truyện Bánh dày - Bánh chưng.
- Nội dung thâm sâu của đạo lý
con người vượt lên trên các tập tục luân lý hình thức; sự kiện đó sẽ thấy rõ
trong truyện Đầm Nhất Dạ nơi thái độ của Công chúa Tiên Dung và Mai An Tiêm.
Với những chỉ dẫn nầy, ta trở
lại ý nghĩa các tên gọi phối trí đặc biệt trong truyện họ Hồng Bàng để truy tìm
hệ thống tư tưởng mà tác giả Lĩnh Nam Chích Quái muốn hàm ngụ.
Phần
I
- Đoạn một: Đây là nỗ lực trình bày thuyết Tam Tài (Trời - Đất -
Người),
tương quan nền tảng của các chiều kích nhân sinh, giềng mối của Đạo lý và tư
tưởng.
Theo huyền thoại Trung hoa,
khởi thủy là Phục Hi (chiều kích trời) tiếp đến là Thần nông (chiều kích đất) và sau đó là Hoàng đế (chiều
kích người).
Tác giả Lĩnh Nam Chích Quái
lại có một lối diễn tả đặc biệt về thuyết Tam Tài của người Việt khi đưa Thần
Nông (chiều kích đất) hàm ngụ Viêm Đế (chiều kích trời= sự sống của trời - viêm
là ấm) đem lại
ánh sáng Đế Minh trong lòng người (chiều kích người ).
Tiếp đó tác giả cho thấy qua
lịch sử, nếp sinh hoạt văn hoá của Trung hoa đã đi lệch đường khi giản lược đạo
người vào hình thức tập tục, luân lý nhân vi, cơ chế xã hội (qua tên gọi
Đế Nghi).
Có lẽ trong tinh thần dung hợp
Đạo học của Lão giáo, đồng thời với ý muốn bảo tồn phần Thể uyên nguyên của Nho
học (mà Tống Nho đã quá chú trọng phần Dụng nên lãng quên), tác giả đã chọn hình ảnh đạo
người chân thật qua hiện thân của Lộc Tục.
Lộc Tục là con của Đế Minh (người) và Vụ Tiên (trời), danh hiệu Lộc Tục lại hàm ngụ
sự qui hợp của Trời (Lộc) và
Đất (Tục)...,
những chi tiết đó rõ rệt cho thấy tác giả muốn đưa ba yếu tố của Tam Tài thành
một thể duy nhất với ba chiều kích. Nói cách khác việc trình bày tư tưởng trong
thuyết Tam Tài nầy có tính cách tượng trưng, diễn tả các chiều kích Minh triết
của nhân tính toàn diện, chứ không phải nhằm mô tả tiến trình phát triển văn
minh theo phạm trù bản thể và nguyên nhân hậu quả của sự hiểu biết về thế giới
vật chất hay dựa vào tiến hoá của lịch sử.
- Đoạn hai : Vương đạo Tam Tài lại được
diễn tả qua quan điểm Âm - Dương, hình thành nên con người Mẫu Cao Đẹp là Sùng
Lãm.
Kinh Dương là những tượng trưng Thuần
Dương (Trời). Kinh là nét dọc, hướng đi lên.
Thủy Phủ - Động Đình - Long Nữ là những tượng trưng cho
Thuần Âm (Đất).
Sùng Lãm (Sùng là cao
trọng đáng tôn kính bên trong, Lãm là đẹp đẽ xuất hiện ra bên
ngoài) tượng
trưng cho bậc chí nhân. Sùng Lãm có tên Lạc Long Quân tượng trưng
hình ảnh chí thành của nhân tính:
Lạc : gợi lên
hạnh phúc viên mãn (= Mỹ).
Long : nguồn gốc thần thánh (= Chân).
Quân : quyền năng, phong cách
tuyệt vời của con người trong xã hội (= Thiện).
Nhưng Lạc Long Quân ở xa, giấu
mặt đồng thời lại gần với dân và giúp dân. Nói cách khác đây là chiều kích thâm
sâu bên trong soi dọi và điều hành cuộc sống bên ngoài.
Và bên ngoài đó là thực tế của
cuộc sống: dân khổ vì yếu tố phương Bắc, tức là xã hội nhân vi, ngoại lai (Đế Lai) xâm nhập và đe dọa. Thực tế
bên ngoài đó cũng là một Âu Cơ (có thể là Ưu Cơ nghĩa là lo lắng,
khổ đau, những toan tính khó khăn) chịu sự khống chế của một Đế
Lai từ Bắc phương đến.
Thật kỳ lạ, tại sao Âu Cơ, mẹ
của con người, lại là từ Bắc phương đến cùng Đế Lai và là vợ của người nầy?
Vì nặng lòng với lễ nghi, luân
lý hình thức, và đóng khung ý nghĩa của câu truyện trong khuôn thước nầy, nhiều
nhà sử học đã chuyển lý lịch của Âu Cơ thành em gái của Đế Lai thay vì giữ lại
vị thế là vợ của Vua Phương Bắc. Thật ra, ở đây giống như trong câu chuyện nàng
Công chúa Tiên Dung, tác giả không chú tâm đến việc truyền đạt một loại luân lý
hình thức, nhưng là nêu lên một ý nghĩa minh triết thâm sâu hơn. Trong truyện
nầy, tác giả cũng không lưu tâm đến nguồn gốc giống tộc hay một ưu tư luân lý
xã hội nào khác hơn là nêu lên thân phận của nhân loại, của mỗi người trong
cuộc sống trần thế. Thánh Kinh Do Thái giáo và Kitô giáo, trong bản văn Sáng Thế
đã mô tả thân phận đó qua hình ảnh bùn, đất. Âu Cơ, người mẹ kỳ lạ của nhân
loại, một thực thể hữu hình, tự căn bản là người đàn bà ngoại lai, chịu thử
thách và khống chế của ảo ảnh, nhân vi, ràng buộc với Đế Lai. Đây phải chăng là
con người trong cái khung của "thiên hạ" theo quan điểm của Đạo Đức
Kinh, là nhân sinh mang nặng cái nghiệp chướng của Karma theo thuyết nhà
Phật, là một nàng kiều gian truân của Nguyễn Du sau nầy! Và trong nỗi âu lo của
nhân sinh, con người kêu đến Lạc Long Quân để cứu vớt.
- Đoạn ba : Sau tiếng kêu cầu, Lạc Long Quân xuất
hiện và từ nơi cái nhìn của kẻ chí nhân nầy, nàng Âu Cơ trở nên đẹp đẽ để kết
hợp với vị vua ẩn mặt ở núi Long Trang.
Long Trang tức là nơi cư ngụ của Rồng,
nhà của bậc thần thánh.
Từ đấy Âu Cơ thoát khỏi nanh
vuốt và sự khống chế của Đế Lai.
Qua duyên gặp gỡ nầy, Đế Lai
trở về Phương Bắc. Nền văn minh giả tạo vì hung hăng đó lưu lạc dông dài qua
hình ảnh Đế Du để rồi chấm dứt trước nguyên lý của Trời - Đất, qua hình ảnh Bản
Tuyền (Suối Uyên nguyên).
Đoạn văn tiếp theo ghi đậm
trong Đại-ký-ức của dân gian qua mẩu chuyện Một Mẹ Âu Cơ với trăm con.
Một năm chung sống giữa Lạc Long Quân và Âu Cơ
tại Long Trang là tượng trưng cho một thời gian hoàn mãn, thời gian nguyên thủy
và cũng là thời chung điểm; các nhà nghiên cứu về văn hoá cổ xưa gọi là Một Năm
Cao Cả (Grande Année); thời giao hoà lý tưởng giữa Trời - Đất - Người.
Bọc một trăm trứng, theo các
nhà dân tộc học có thể là điển tích lấy lại từ huyền thoại của người Mường. Đó
là nói đến hình ảnh của Cái trứng. Còn con số trăm, dường như số nầy thường
được nhắc nhở nhiều lần khi nói đến các bộ tộc về phía Nam nước Tàu.
Số nầy còn được lặp lại ở câu kết khi nói đến Bách Nam, Bách Việt.
Theo cảm nhận chung của dân gian, cái bọc được hiểu là một bào thai, gợi
lên ý niệm về sự khởi thủy, nguồn gốc chung. Gốc chung nầy nối kết những
khác biệt của một trăm cái trứng. Và cảm thức đó mạnh mẽ đến độ để gọi người
đồng hương, ngôn ngữ Việt Nam dùng lại chữ Tàu là đồng bào, nghĩa là
cùng một bọc, một nguồn, một mẹ. Từ cảm thức đó, ta quay ngược lại để hiểu rằng
ưu tư nổi bật của tác giả là chọn một hình ảnh thi ca, huyền thoại để diễn tả
tương quan gắn bó giữa các con người khác nhau, giữa các bộ tộc khác nhau phát
xuất từ một nhân tính chung. Sử gia Ngô Thời Sĩ nhận xét và đánh giá
rằng "việc tựa hồ lạ mà không phải lạ và cũng không nên tự cho là hẹp
hòi như con hạ trùng thì mới phải" Tuy tác giả gượng bênh vực câu
truyện của Lĩnh Nam Chích Quái, qua việc đề cao gốc tích cao cả đáng tự
hào của dân tộc, nhưng phải chân nhận là sử gia nầy đang bị chi phối bởi một
lối truy tìm lý lịch khác với ý định của Trần Thế Pháp hay Vũ Quỳnh. Khi nói
con người vốn là bùn đất trong sách Sáng Thế Ký của Thánh Kinh Do Thái, hoặc
khi dùng hình ảnh cái bọc trăm trứng, các tác giả nầy không nhằm truy nguyên
bản chất con người như các nhà vật lý học, sinh vật học hay ngay cả sử học. Đây
là tượng trưng theo lối nói thi ca để diễn tả một ý nghĩa mà hình ảnh được dùng
gợi lên, khác với đối vật của chính hình ảnh đó.
Trần Thế Pháp, Vũ Quỳnh viết
truyện nầy vào đời Trần và đời Lê, một thời đại mà kiến thức về sự vật không
thể nói là man khai. Phải chăng vì tầm nhìn của các sử gia chúng ta về sau quá
chật hẹp không biết đến một khung trời văn hoá nào ngoài kiến thức về sự vật mà
thôi !
Sau chi tiết về con số một
năm, tác giả còn dùng số bảy để chỉ thời gian từ trứng nở thành
người.
Trong cuốn "Tự điển
tượng trưng" các tác giả cho thấy con số 7 được hầu hết các nền văn
hoá dùng dể chỉ đến một sự tiến hoá tuyệt vời của nhân sinh.
"Trong các truyền thuyết và huyền thoại, só nầy có thể gọi
lên bảy hình thái của vật chất, bảy cấp độ của ý thức, bảy giai đoạn của tiến
hoá (...) (ở cấp 7) ý thức về nhân sinh: đưa toàn bộ sinh hoạt về đời sống trường cửu
và cứu độ" .
Riêng trong khung cảnh văn hoá
Đông Nam Á, số bảy đi liền với chữ hoá - (thất hoá). Trong bản văn ghi : "hơn
bảy ngày, trong bọc nở ra một trăm trứng, mỗi trứng là một con trai".
Truyện còn nói thêm là một trăm con người phi thường nầy không phải cho ăn, cho
uống mà tự nhiên trường đại, trí dũng song toàn. Đây là mẫu mực tượng trưng cho
sự tôn trọng phẩm giá của mỗi con người, mỗi bộ tộc, từ chính việc họ là người
được sinh ra đời. Một sự hoàn thành từ nguyên thủy nơi chính bản tính là
người của mỗi cá nhân, không lệ thuộc các yếu tố nào bên ngoài như chủng tộc,
màu da, hoàn cảnh xã hội, tuổi tác v.v... Nói cách khác, tự nơi bản chất làm
người, mỗi nhân vị đã được đạt đến "thất hoá", và cần được tôn
trọng trong phẩm chất cao quí nầy.
- Đoạn bốn :
Long Quân lại về Thủy Phủ và Âu Cơ cùng các con ở một mình.
Cảnh giới địa đàng Long Trang
sống chung giữa Long Quân và Âu Cơ như là một thuở ban sơ lý tưởng thời Minh
triết mà Lão Tử gọi là "Tích chi", Mạnh Tử gọi là "Nhân
chi sơ", Khổng gợi lên "Thời Nghiêu Thuấn", sách
Sáng-thế Do Thái giáo mô tả là thuở ban đầu con người tiếp cận với Giavê
Thiên Chúa, cảnh giới đó như chỉ còn là hình ảnh lưu lại trong Đại-ký-ức.
Âu Cơ là thân phận nhân loại
tại thế:
Một mặt nhớ về Lạc Long Quân, nhưng mặt khác cũng tiếc nuối Phương Bắc, quê của
Đế Lai. Nàng vì cô đơn, khó khăn của cuộc sống, như dân Do Thái xưa, sau khi đã
được giải thoát khỏi ách nô lệ của Ai Cập, vẫn gặp nguy cơ muốn quay về vùng
đất cũ của Pharaon, vùng đất oan nghiệt của Đế Lai.
Nàng đã muốn quay về Phương
Bắc, nhưng đó không phải là nơi cư ngụ thật sự của nàng và các con nàng. Và kỳ
lạ thay Lạc Long Quân, niềm vui và hạnh phúc của nàng thì ở Thủy phủ, dấu mặt.
Nhưng niềm hy vọng của nàng là trong nỗi cơ cực, nàng gọi đến Lạc Long Quân,
thì chàng lại đến.
Trong câu truyện Hồng Bàng,
Kinh Dương Vương, Lạc Long Quân là người ẩn kín nhưng luôn gần con người, bảo
vệ cứu thoát con người. Tác giả nhấn mạnh điểm nầy qua ba lần lặp lại những lời
kêu van của nhân dân cũng như của mẹ con Âu Cơ. "Bố ở phương
nào...".
Sự hiện diện ẩn kín của nguồn
Chân lý, Hạnh phúc hoàn mãn, Ánh sáng dẫn đường...trong cuộc sống con người là
mẫu số chung ghi khắc trong Đại-ký-ức nhân loại qua sự diễn tả của bất cứ nền
văn hoá nào: Logos của Héraclite, Trung Dung trong Nho học, Đạo của Đạo đức
kinh, Thiên Chúa ẩn mặt của Do Thái giáo...
Lạc Long Quân đến với mẹ con
Âu Cơ, khi nàng kêu cầu, tại Tương Dạ.
Tương Dạ = Đêm gặp gỡ.
Nhưng Dạ theo tiếng
Việt còn có âm hưởng là tâm lòng mình.
Cả hai nghĩa nầy phối hợp cho
ta thấy là cảnh giới ẩn kín bên trong, nơi con người gặp gỡ Một Ai mà "mắt
của ban ngày", của sự hiểu biết sự vật không hề thấy. Sách Thượng Thư gọi
cảnh vực nầy là "Trung" hay là "Tâm Duy Vi".
Và cũng chính từ ý nghĩa của
Lạc Long Quân ẩn kín nầy, ta hiểu được phần tiếp khi nói đến 50 con theo cha về
Thủy phủ và 50 con theo mẹ về Phong châu. Theo lối giải thích thông thường, khi
nói đến 50 con ở trên đất và 50 con ở dưới nước, người ta có khuynh hướng cho
rằng đây là lối diễn tả tình huynh đệ của người miền núi và kẻ ở đồng bằng.
Nhưng những giải thích có tính cách xã hội học đó dường như không nằm trong nội
dung nhất quán của bản văn :
- Thủy tộc có phải gợi đến
đồng bằng hay không? Nếu năm mươi con theo mẹ ở trên đất, đất ở đây có phải chỉ
là vùng cao nguyên miền núi hay không ? Nếu chỉ là cao nguyên miền núi, thì
Hùng Vương và nước Văn Lang được hiểu thế nào trong tương quan với những người
đồng bằng? Không phải là dân cư phần lớn kết hợp nên cộng đồng nước Văn Lang là
người ở đồng bằng hay sao?
Giữa những nhận xét quá thiên
về khoa học lịch sử và những câu hỏi vừa nêu, khó lòng tìm ra được những giải
đáp thoả đáng.
Trong mạch văn chuyển từ phần
I đến phần II, từ huyền sử (hướng đến một khung cảnh văn hoá phổ quát của
nhân loại, và với lối diễn tả tượng trưng) đến sử khởi từ các tên gọi như
Phong Châu, Hùng Vương, Văn Lang và các địa danh, danh xưng các vai trò điều
hành xã hội đến những sinh hoạt cụ thể, ta thấy Âu Cơ, Lạc Long Quân, 100 con
nằm ở phần I, nghĩa là phần huyền sử.
Lạc Long Quân là hình ảnh
người Cha ẩn kín, chiều kích thâm sâu nơi mỗi người. Âu Cơ là hình ảnh Mẹ muôn
người, chiều kích mở ra của cuộc sống con người trong thời gian, nơi nhân thế.
Nên Âu Cơ ở đây không có tương quan gì với chế độ mẫu hệ theo khuôn khổ các chế
độ gia đình và xã hội cả. Nhận xét nầy ăn khớp với khung cảnh xã hội phụ hệ
trong toàn bản văn Lạc Long Quân; và năm mươi con về Thủy phủ đúng hơn là để
nói đến hình ảnh một thế giới khuất mặt. Có lẽ tác giả đã gợi lên mối tương
quan của kẻ đã chết (50 con ở Thủy tộc với cha), với thế giới con người đang sống (50 con ở
trên đất),
một giả thiết
ăn khớp với niền tin tưởng chung của nhân gian hơn.
Do từ lối nhận xét nầy qua
phần II, nơi lịch sử con người tượng trưng qua hình ảnh Âu Cơ, Hùng Vương thực
sự là vua của toàn thể cộng đồng (50 con sống trên đất, nơi dương
thế) không
giới hạn thuộc bộ tộc nào, không phân biệt ở đồng bằng hay trên miền núi.
Phần
II
- Đoạn năm
Ở phần nầy, tác giả mô tả chi
tiết hơn điều đã nói ở đoạn 2 phần I.
"Lạc Long Quân thay cha để trị nước, còn Kinh Dương Vương thì
không biết đi đâu. Lạc Long Quân dạy dân ăn mặc, bắt đầu có trật tự về quân
thần tôn ty, có luân thường về phụ tử phu phụ..." (đoạn 2, phần
I).
Như thế theo ý tác giả, xã hội
Việt Nam (qua hình ảnh Âu Cơ) cụ thể đã nghe theo lời dạy của Lạc Long Quân
khuất mặt, ngụ ý rằng lịch sử của cộng đồng dân tộc Việt Nam được soi dẫn bởi
đạo lý bên trong, điều hành đúng theo Cương Thường ghi khắc nơi lòng người (xem phần dẫn
nhập của Vũ Quỳnh).
Trước hết đó là trật tự xã
hội, tiếp đó là nếp sống sinh hoạt, phong phú, hài hoà trong tương giao gắn bó
của ba chiều kích Trời - Đất - Người.
- Câu kết : Tác giả dùng chữ Bách Nam để gọi tên nguồn gốc (Thủy tổ) của Bách Việt.
Nếu chữ Bách Việt
thường dùng một cách quen thuộc để gán chỉ các bộ tộc ở phía nam Trung Hoa về
mặt địa lý, thì chữ Bách Nam là một từ riêng của Lĩnh Nam Chích Quái.
Trong toàn bộ câu chuyện huyền thoại ở phần I, tác giả đã làm nổi bật sự dị
biệt văn hoá của Phương Nam và văn hoá của Phương Bắc. Phương Nam
vừa là biểu thị một vùng địa lý, nhưng nơi câu truyện còn có nghĩa là nơi
cư ngụ của Lộc Tục, Kinh Dương Vương, Lạc Long Quân, và nơi ẩn náu cho Âu Cơ.
Phương Nam tượng trưng nầy là Nhân đạo qui hợp Đất - Trời, nơi gặp gỡ
Lạc Long Quân và Âu Cơ, đối lại với một Phương Bắc tượng trưng cho một
thể chế xã hội xơ cứng, hình thức (Đế nghi), giả tạo và gây tai hoạ (Đế Lai, Đế
Du) cho nhân
phẩm. Nên Bách Nam tượng trưng nầy chính là Thủy Tổ, tức là nguồn sinh
lực văn hoá điều hành nếp sinh hoạt của dân tộc Bách Việt trong lịch sử.
Cũng nên nhắc lại là tác giả không ưu
tư cổ súy một tâm tình, một hình thức dân tộc quá khích nào để xây dựng nên câu
truyện. Nếu Thánh Kinh Do Thái giáo nêu lên một Ai Cập như là vùng đất kềm hãm
con người trong vòng nô lệ, thì Ai Cập đó là hình ảnh của thân phận con người
sống trong tội lỗi, chứ không có một tơ vương chủ nghĩa dân tộc hẹp hòi nào
trong đó; nơi Lĩnh Nam Chích Quái, Phương Bắc chỉ là một tượng trưng cho
một thế giới giả tạo, nhân vi, có thể áp dụng cho bất cứ ai, bất cứ xã hội nào
vào bất cứ lúc nào trong cuộc sống nhân loại.
Hồng Bàng Thị, tên gọi của câu truyện nầy,
cũng là tên đặt cho Phương Nam, tức là Bách Nam thủy thổ cho Bách
Việt. Nay từ nội dung chung của toàn bộ bản văn tên gọi đó có thể được giải
minh như sau :
- Thị, không phải là
một họ, nghĩa là tên gọi của một gia đình như Lê, Lý, Trần, Nguyễn. Thị
ở đây được hiểu là một dòng giống, một dân theo nghĩa văn
hoá, như ta thường nói dòng giống anh hùng, dân tộc thần
thánh...
- Hồng Bàng: Vì tính cách khá bất ngờ chỉ
xuất hiện trong Lĩnh Nam Chích Quái, danh hiệu Hồng Bàng hầu như là sáng tác
riêng của tác giả cuốn sách nầy. Sáng tác dựa trên cơ sở dân tộc học (như mô típ
chim được thấy nơi dấu tích của các Trống đồng, hay dựa vào các huyền thoại
người Mường về Totem chim....) hay dựa vào một nguồn hứng khởi nào khác, tất cả đều còn là giả
thiết.
Theo quan điểm của chúng tôi,
những khám phá trong khuôn khổ của việc truy cứu lịch sử, với những tên như đất
Kinh, đất Dương, đất Âu...hay những trùng hợp rất xác xuất của một số tên gọi
trong Lĩnh Nam Chích Quái nơi phần huyền sử với các âm của thổ ngữ các
dân tộc thiểu số, cũng như với các mô típ chim tổ, chẳng hạn...tất cả những dữ
kiện đó không có gì mâu thuẫn với công việc sáng tác rất thư thái, tự do của
một tác giả tận dụng các chất liệu nầy để xây dựng một câu chuyện hàm ngụ một
sứ điệp văn hoá trong một chiều kích và ý nghĩa khác hơn. Nhưng chính việc chọn
lựa một số tên, một số hình ảnh trong muôn ngàn yếu tố lịch sử khác để xây dựng
một nội dung nhất quán theo ý mình có lẽ đáng làm cho ta lưu ý hơn cả.
Như thế, ta có thể dựa vào ý
nghĩa chung có tính cách nhất quán của bản văn để hiểu rằng Hồng Bàng là một từ
Hán Việt gây nên một âm hưởng về một cái gì phổ quát nguyên sơ.
Hồng là cao cả, to lớn,
Bàng là rộng khắp.
Một cách nào đó, có thể hiểu Hồng
Bàng Thị là một lối nói thi ca diễn tả nhân loại tính phổ quát và cao cả
của con người, từ nơi bản chất uyên nguyên của nó (nhân chi sơ) và thấy được trong những
tương giao đầy tình nghĩa, sinh hoạt phong phú tự do và nhịp nhàng của xã hội
trong lịch sử. Nội dung của chính bản văn mà ta đã trình bày ở phần trên xác
minh cho lập luận giải minh nầy.
