Quản lý báo chí Mỹ
Không giấy phép, không kiểm duyệt, không
thẻ nhà báo
Nguyễn Quốc Tấn Trung
Nếu
xem những quy định quản lý báo giới truyền thông trên thế giới là rừng, Hoa Kỳ
có thể được xem là một tên lâm tặc. Hắn không thích sự hiện diện dày đặc của
rừng cho lắm.
Nếu
Hoa Kỳ là cái nôi của cách dùng từ “fake news” (tin giả), Hoa Kỳ cũng là quốc
gia duy nhất có người dân tự tin rằng fake news hoàn toàn có thể bị đánh bại
bởi chính các định chế tự do ngôn luận sẵn có của Hoa Kỳ mà không cần sự can
thiệp của bất kỳ cơ quan có thẩm quyền nào.
Đôi
khi, không phải việc cứ nhiều người làm là đúng; phần đông thực hiện là chúng
ta nên đi theo. Và người viết luôn tin cơ chế kiểm soát báo chí – truyền thông
của Hoa Kỳ, dù không hẳn là hoàn thiện tuyệt đối, sẽ luôn là cơ chế bảo vệ
quyền tự do ngôn luận tốt nhất, với cơ quan kiểm soát phù hợp nhất, và cân nhắc
tới quyền lợi của các chủ thể xã hội khác một cách hài hòa nhất.
Quản
lý báo chí Hoa Kỳ: Thoáng mát như Hawaii
Quản
lý báo chí của Hoa Kỳ là gần như không quản lý gì cả.
Khi
được hỏi bạn cần những giấy phép gì để có thể hành nghề nhà báo, để có thể mở
và vận hành một tờ báo, một trang tin tức; nhiều người Mỹ sẽ nói vui rằng: “You
already have it! It’s our bill of rights” (Bạn đã có nó rồi mà! Tuyên ngôn nhân
quyền của chúng ta đấy!)
Tuyên
ngôn nhân quyền nói chung, và Tu
Chính án thứ Nhất nói riêng, vốn nghiêm cấm Quốc hội thông qua bất kỳ
đạo luật nào hạn chế quyền tự do ngôn luận, tự do báo chí, trở thành nguồn sinh
lực và thành trì bảo vệ tự do báo chí Hoa Kỳ gần như tuyệt đối.
Về
mặt tổ chức, không cơ quan nhà nước nào có thể cấp giấy phép để
thành lập một tờ báo. Như đã nói, tự do báo chí là quyền hiến định với Tu chính
án thứ Nhất, vậy nên không luật nào có thể được xây dựng và ban hành tại Hoa Kỳ
với tư tưởng cấp, xét duyệt việc thành lập một tờ báo.
Hiển
nhiên, còn tùy thuộc và việc bạn muốn thành lập tờ báo đó dưới mô hình tổ chức
kinh doanh nào, hoặc giả sử nếu bạn muốn tờ báo hoạt động như một tổ chức phi
lợi nhuận; pháp luật của từng tiểu bang sẽ có những quy định đăng ký tương ứng.
Nhưng có một điều chắc chắn là loại hình hoạt động báo chí, trang tin tức của
bạn không thể bị kiểm soát hay yêu cầu giấy phép, phê duyệt gì cả.
Đến
đây, người viết sẽ bị nhiều học giả hiểu biết về pháp luật Hoa Kỳ phản ứng nếu
không nhắc đến FCC – Federal Communications Commission – tạm dịch là Hội đồng
Truyền thông Liên bang. Dù báo giấy và báo mạng gần như không thể động đến, các
đài phát thanh, đài truyền hình sóng sẽ bị FCC kiểm soát. Căn cứ lý thuyết cho
quyết định này, và nhận được sự đồng thuận tương đối của người dân Hoa Kỳ, là
bởi vì những loại hình tin tức nói trên sử dụng hệ thống tần sóng vô tuyến
(airwaves), một loại hình tài sản công cộng.
Do
đó, FCC có khả năng xử phạt những đài phát thanh, truyền hình vô tuyến nếu họ
vi phạm tiêu chuẩn phát sóng hay thậm chí rút giấy phép phát sóng. Một vài ví
dụ cụ thể, FCC đã từng phạt phát
thanh viên Howard Stern nhiều lần vì sử dụng từ ngữ tục tĩu và gợi dục không
cần thiết.
FCC
cũng đưa ra án phạt rất nặng với đài CBS vì “sự cố trang phục” của Janet Jackson trong chương
trình giải trí giữa giờ của Super Bowl 2004. Tuy nhiên, đến năm 2011, tranh chấp giữa CBS và FCC đã phải giải quyết trước
Tòa Phúc Thẩm khu vực 3, với phần thắng tạm thời thuộc về CBS, do những tiêu
chuẩn không rõ ràng, thiếu minh bạch của FCC.
Tranh
chấp giữa FCC và CBS cho thấy sức mạnh của nền tư pháp độc lập Hoa Kỳ. Và nó
cũng gợi mở rằng FCC được xây dựng không phải để trở thành ông kẹ của nền báo
chí quốc gia.
Năm
2017, Tổng thống Donald Trump cũng từng dọa nạt về việc “rút giấy phép” của đài
NBC vì đưa nhiều tin tức “nói xấu” ông (và thật sự thì cũng có phần thô tục).
Tuy
nhiên, những dọa nạt này nhanh chóng bị rơi vào quên lãng sau khi chịu chỉ
trích từ nhiều nhóm bảo vệ quyền truyền thông số. Ông Harold Feld, Phó Chủ tịch
Tổ chức Public Knowledge khẳng định cơ chế hoạt động của FCC sẽ không cho phép những
thể dạng bố ráp tự do báo chí như vậy diễn ra. Việc rút giấy phép, đình chỉ
truyền thanh, truyền hình của một đài phát sóng chỉ có thể xảy ra khi đạt tiêu
chuẩn rất cao do FCC đặt ra. Ông này dẫn chứng nhiều vụ việc để chỉ khi chương
trình phát thanh trực tiếp dẫn đến hệ quả chết người hay chủ sở hữu đài phạm các tội nghiêm
trọng liên quan đến ấu
dâm và xâm hại tình dục trẻ em thì họa may giấy phép phát thanh –
truyền hình mới có thể bị xem xét thu hồi.
Tuy
nhiên, nên nhớ rằng FCC chỉ có thẩm quyền liên quan đến các công ty tin tức sử
dụng tần sóng vô tuyến. Báo giấy và các hệ thống tin tức số đều miễn nhiễm
trước thẩm quyền quyền của FCC.
Tổng
thống Mỹ Trump liên tục cáo buộc CNN là hãng tin giả (fake news), nhưng CNN
không bị đóng cửa, mà báo chí cũng có cách giễu lại ông bằng biếm hoạ như thế
này. Tranh: Creators.com.
Về
mặt nhân sự, Luật Khoa đã có cơ hội phân tích chi tiết về thẻ
nhà báo Hoa Kỳ tại đây. Lời khẳng định của nhiều tòa tại Hoa Kỳ, kể
cả Tối cao Pháp viện, đã cho thấy quan điểm “nhà nước không nên, và không
thể có quyền quyết định ai mới được phép trở thành nhà báo” luôn được
bảo vệ tuyệt đối. Người viết tâm đắc nhất với bình luận dưới đây của Tòa Thượng
thẩm California:
“Chúng
tôi cũng cho rằng, không có cơ sở hoặc nguyên tắc khả thi nào có thể phân biệt
thế nào là hoạt động báo chí ‘hợp pháp’ hay ‘không hợp pháp’. Bất kỳ nỗ lực nào
từ phía hệ thống tư pháp nhằm phân biệt hiện tượng trên sẽ là nguy hại nghiêm
trọng đến quyền tự do báo chí và tự do ngôn luận – nguyên tắc trọng yếu của Tu
chính án thứ Nhất…”
Riêng
về mặt nội dung của các loại hình báo chí, tin tức nói chung;
không quá đáng khi cho rằng báo chí Hoa Kỳ bất khả xâm phạm. Miễn nhiễm trước
các quyết định hành chính, bất kỳ ai (kể cả chính phủ) nếu có vấn đề với báo
giới, buộc phải đưa vụ việc ra trước tòa, chứ không thể tự ý xử phạt.
Nhiều
người cho rằng, báo chí đưa tin sai sự thật thì phải bị nhà nước phạt, phải bị
đình bản, xứng đáng quá rồi, còn kêu ca gì.
Tuy
nhiên, tin thế nào là tin sai sự thật? Tin đúng ý chính phủ, tin đúng chủ
trương của chính quyền? Nếu đúng sai liên quan đến một lời phát biểu, ai sẽ là
người diễn giải ý nghĩa câu phát biểu ấy? Người phát biểu? Họ có thể sửa đổi
quan điểm của mình bất kỳ lúc nào.
Tại
Hoa Kỳ, tin nào là thật, tin nào là giả, cứ ra tòa xử lý. Đấy là cách tốt nhất
và hiệu quả nhất để bảo vệ quyền lợi cá nhân trong môi trường tự do báo chí.
Tác giả cũng từng phân tích 4 án lệ quan trọng định hình nền tự do báo chí Hoa Kỳ,
và cho rằng bạn đọc nên tìm hiểu qua vì sự lý thú của nó. Trong đó, án lệ New York Times
Company v. Sullivan có rất nhiều điểm tương đồng với tranh chấp về
phát biểu của Chủ tịch nước Trần Đại Quang mà Tuổi Trẻ dẫn lại.
Với
án lệ này, mọi hành vi bình luận, đưa tin tức về những vị trí công quyền đều
được Tu chính án thứ Nhất bảo vệ, thậm chí cả những bình luận tin tức sai, nếu
họ không cố ý lăng mạ hay hạ thấp uy tín của công chức đó. Trong khi, người
khởi kiện buộc phải chứng minh được lỗi của tờ báo, gọi là “actual malice” (tức
đăng tin dù biết nó sai trái, hoặc cẩu thả không kiểm chứng), một nghĩa vụ gần
như là không thể.
Nếu
áp dụng án lệ vào vụ việc của Tuổi trẻ Online, Chủ tịch nước sẽ phải chứng minh
rằng ông đã biểu đạt rõ ý rằng ông không ủng hộ thông qua luật
biểu tình và không mong muốn chuyển lời của cử tri đến Quốc
hội, nhưng Tuổi Trẻ vẫn cố tình hiểu sai và đăng thông tin sai sự thật.
Thành
trì của tự do báo chí?
Người
Mỹ luôn tự hào về tinh thần tự do ngôn luận và tự do báo chí của mình. Vậy nên
trong làn sóng kiểm soát tin tức trên khắp thế giới, họ vẫn ngạo nghễ cho rằng
mình không cần bàn tay của nhà nước.
Trang Heritage bình luận, những kẻ xảo trá và những tay buôn
scandal thi thoảng sẽ thành công trong một hệ thống tin tức không kiểm duyệt,
nhưng sự thật cuối cùng sẽ được sáng tỏ khi tin tức được lan truyền qua nhân
dân, và quyền tự do ngôn luận giúp ai ai cũng có thể lật mặt những tin tức gian
dối. Như Jefferson từng viết:
“Thật
khó để vẽ ra một lằn ranh rõ ràng giữa lợi dụng báo chí và tận dụng báo chí một
cách lành mạnh. Nhưng chúng ta thấy rằng sẽ là tốt hơn khi tin tưởng vào sự
phán xét cuối cùng của cộng đồng… trong việc phân định sự thật hay giả dối.”
Đó
là thứ mà người viết luôn cho là lý tưởng về một nền báo chí thật sự. Nhân dân
cần minh bạch thông tin và tự do tiếp cận thông tin, không phải nền kiểm duyệt
của những quan tòa tự phong.
