Tư duy người Trung Quốc
trong mắt một người phương Tây
Kiệt Phu
Ông Lexus, một người Đức từng du học ở Trung Quốc
vừa có phát ngôn gây tranh luận rộng rãi trên mạng xã hội Trung Quốc. Ông Lexus
nói: trên weibo, ông thấy người Trung Quốc rất khó hiểu, dường như ông nói gì
cũng bị người Trung Quốc chửi bới. Ông còn đề cập một hiện tượng: “Những
bài viết bị gỡ bỏ trên weibo đa số là vì có người tố giác. Tôi cảm thấy mọi
người luôn rình rập lẫn nhau, thật khó hiểu. Chúng ta chỉ nên tố giác phần tử
xấu xa khủng bố. Còn đối với người khác quan điểm mà hành động như thế là hỏng
bét, hệ quả là mọi người tự tạo thành thói quen kiểm duyệt chính mình, những
điều nên nói lại không dám nói, gặp ai cũng phải cảnh giác”.
Ông Lexus cảm nhận, trên weibo người ta chỉ tìm
cách chụp mũ và chửi nhau. Dường như nhiều người Trung Quốc không kể lý lẽ,
không thích nghe nói lý sự… Phải giải thích về vấn đề này như thế nào?
Lý giải của Lexus
Thứ nhất, chuyện người Trung Quốc bất cần logic
và đạo lý dường như bắt đầu có từ thời học tiểu học. Ví dụ, nếu học trò đánh
nhau sẽ bị thầy cô mắng: không bao giờ làm được việc gì tốt đẹp! Đạo lý ở đây
là: người tốt sao lại đánh nhau? Rõ ràng đây là thứ logic hoang đường, nhưng
người Trung Quốc sợ phiền phức nên không muốn tìm hiểu để nhận rõ thị phi, cuối
cùng không cần phân định ai đúng ai sai, cứ đánh mỗi đứa 50 thước cho “công
bằng”. Nhưng thứ logic này ngày nay rất phổ biến ở Trung Quốc.
Về năng lực tư duy logic của người Trung Quốc,
ông Lexus nói, tư duy logic của người Trung Quốc có vấn đề. Đừng nói học trò và
nhà giáo, ngay cả người phát ngôn Bộ Ngoại giao nhiều khi cũng cứ như thiếu
những hiểu biết thông thường. Ví dụ có người hỏi người phát ngôn Bộ Ngoại giao,
điều luật nào của quốc gia cấm phóng viên nước ngoài đến khu vực nhạy cảm săn
tin? Người phát ngôn kia đã đáp lại rằng “Đừng lấy luật pháp ra làm lá
chắn”. Câu trả lời này không chỉ thể hiện ý thức kém cỏi về pháp luật, còn
cho thấy thứ văn hóa không màng gì đến lý lẽ, thích dùng quyền lực thay cho lý
lẽ.
Ngoài ra, người Trung Quốc còn có logic kiểu “biện
chứng”, loại này thường hay xuất hiện trong ngôn từ của những dư luận viên trên
mạng, ví như khi họ vừa thấy có ai đó ca ngợi nước Mỹ hoặc tán thành di dân ra
nước ngoài là họ hét lên “con không chê cha mẹ khó, chó không chê chủ
nghèo”. Hoặc những phát ngôn như, “xã hội chuyên chế dĩ nhiên không
tốt, nhưng xã hội dân chủ cũng không thấy có điểm nào hay ho”.
Khi cho rằng cái gì cũng có ưu có khuyết thì cũng
có nghĩa không còn phân biệt vấn đề tốt hay xấu nữa. Tư duy này rất phổ biến ở
Trung Quốc hiện nay, đây là kiểu tư duy không phân biệt đâu là nặng hay nhẹ, là
chủ yếu hay thứ yếu. Loại người tư duy kiểu này thường nói: trên thế giới này
không có gì tuyệt đối, vì thế không có gì là quan trọng. Những dẫn chứng cho
trường hợp này đếm không xuể. Nhiều người Trung Quốc không tập trung vào logic
của vấn đề tranh luận mà bắt đầu từ lập trường cố hữu (định kiến) của mình và
kết thúc bằng việc công kích cá nhân người kia, hệ quả là từ tranh luận lý lẽ
biến thành hai bên chửi rủa nhau.
Thứ hai, có khi hiểu lý lẽ nhưng nói không được
vì bên kia không quan tâm đến lý lẽ. Ví dụ trong thời Cách mạng Văn hóa có câu
nói kinh điển: “Nói Cách mạng Văn hóa tốt nghĩa là tốt”. Đại Cách mạng
Văn hóa tốt ở chỗ nào không rõ, nhưng nghe tuyên truyền thường xuyên là tốt,
như vậy có nghĩa là tốt.
Ở Trung Quốc, người có tri thức có khi lại chỉ để
dùng vào việc đánh lạc hướng người khác. Vì thế nhiều phát ngôn của các chuyên
gia khiến người ta phải “trố mắt líu lưỡi”. Nào là khoảng cách giàu nghèo ở
Trung Quốc không có gì đáng ngại, khoảng cách giàu nghèo càng lớn thì càng kích
thích phát triển kinh tế. Nào là hủ bại có ích cho phát triển kinh tế. Nào là
lạm phát của Trung Quốc chủ yếu là vì đồng Đô la Mỹ mất giá… Vô số người động
một chút là chửi người khác là Hán gian, bán nước, hận không thể xẻ thịt lột da
đối phương. Trong tiềm thức, những người này muốn mượn sức mạnh chính trị giúp
bản thân giành thắng lợi trong tranh luận, đây là loại người vô cùng hèn hạ.
Về mặt tâm lý, không nghi ngờ gì, kiểu chửi người
khác này chính là phép thắng lợi tinh thần. Khi chửi người khác là ngu si thì
kẻ chửi kia có cảm giác được ở tầng bậc cao hơn, qua đó cảm thấy tinh thần vui
vẻ… Bi đát hơn, có những người lời hồ đồ phát ngôn trên truyền hình mà lại được
nổi danh. Ví dụ, khi Nhuế Thành Cương (MC truyền hình nổi tiếng Trung Quốc đã
bị bắt giam) đón Gary Locke đến Trung Quốc nhậm chức bằng vé máy bay Hạng phổ
thông đã nói: để nhắc nhở người Mỹ còn nợ tiền Trung Quốc. Những ai có chút
hiểu biết về kinh tế đều hiểu rằng, mua trái phiếu của Mỹ là một kiểu đầu cơ,
vì số ngoại tệ khổng lồ của Trung Quốc kiếm được từ hoạt động xuất khẩu không
thể cứ để yên trong ngân hàng cho nên cần tham gia vào các kênh đầu tư. Nếu anh
muốn thể hiện bất mãn chuyện mua trái phiếu của Mỹ thì nên kháng nghị tại cơ
quan quản lý ngoại hối chính phủ chứ không nên châm biếm Đại sứ Mỹ đến Trung
Quốc nhậm chức. Không nên vì chuyện Trung Quốc mua trái phiếu của Mỹ mà làm
dáng kiêu căng, hành xử như vậy không chỉ cho thấy bản thân vô văn hóa mà còn
để lộ thiếu kiến thức hiểu biết thông thường.
Thứ ba, trong tâm lý người Trung Quốc chỉ chú
trọng đến uy quyền, coi nhẹ chân lý, đa số người Trung Quốc đi học không vì tìm
kiếm chân lý mà vì tìm kiếm quyền lực, đặc biệt là quyền lực chính trị, sau đó
là quyền lực đối với những người thân trong gia đình, thứ nữa là quyền lực “có
văn hóa”.
Ở Trung Quốc, pháp luật đứng dưới quyền lực, còn
đạo lý càng không đáng để bàn luận. Người Trung Quốc có câu, “Tú tài gặp
quân nhân, có lý nói không ra”. Vì thế mà xảy ra vô số chuyện phi lý và bi
hài trong hệ thống quyền lực Trung Quốc hiện nay. Có những nơi nếu bạn nói lý
với họ thì họ sẽ giở trò lưu manh với bạn; bạn lưu manh với họ thì họ nói
chuyện pháp luật với bạn; bạn nói pháp luật với họ thì họ lại nói chính trị với
bạn… Truyền thông từng đưa tin một trường hợp bị cảnh sát chặn xe phạt, người
lái xe hỏi phạt vì lý do gì, cảnh sát chỉ nói: phạt gấp đôi! Hay có trường hợp
một người đi nói chuyện phải trái với Bí thư Chính pháp, Bí thư Ban Chính pháp
nói: môi trên của tôi là trời, môi dưới là đất, tôi chính là pháp luật…
Thứ tư, vì thiếu tư duy logic nên người Trung
Quốc không có khả năng tự phản tỉnh, vì thế mà đối với nhiều người Trung Quốc,
có thể nói “gì cũng hiểu, gì cũng biết, gì cũng dám tin, gì cũng dám nói”.
Loại logic này đưa loài người vào chiến tranh và khổ nạn, đặc biệt là khi người
lãnh đạo quốc gia mà bất cần lý lẽ, chỉ biết có quyền lực. Ví dụ có thống kê
chỉ ra 90% phát ngôn của Hitler là các nhận định, nhưng tỉ lệ hợp lý chưa tới
10%! Hoặc có thể dẫn ra những kiểu tư duy phi lý hay niềm tin vô căn cứ như
trong thời Cách mạng Văn hóa ở Trung Quốc đã gây ra bao nhiêu tội ác: nếu
kẻ thù phản đối thì chúng ta nên ủng hộ; nếu kẻ thù ủng hộ thì chúng ta nên
phản đối.
Lại ví dụ, khi nói đến lịch sử cận đại, người
Trung Quốc thường cho rằng nỗi nhục của họ do chủ nghĩa đế quốc gây ra, bọn đế
quốc luôn ức hiếp Trung Quốc, chúng quá tàn nhẫn, quá tham lam. Mỗi khi chiến
tranh thất bại thì Trung Quốc lại nói do vũ khí người ta quá tiên tiến, vũ khí
chúng ta quá lạc hậu, rất ít người xem lại những sai lầm và khiếm khuyết của
mình. Ai có ý phê bình thì lo sẽ bị quy là phản quốc, bị mọi người lên án,
nguyền rủa. Ở đây không chỉ do nguyên nhân chính trị, quan trọng hơn là người
Trung Quốc thiếu khả năng tự kiểm điểm lại mình, không thích bị phê bình, đa số
mọi người thường cảm thấy khó chấp nhận khi nghe những lời không tốt về mình.
Đặc biệt khi nói về thời kỳ Cách mạng Văn hóa, mọi người thường quy tội ác vào
sai lầm của một số lãnh đạo, là âm mưu của một thiểu số người chứ không chịu tự
phản tỉnh về những nguyên nhân sâu xa hơn, như tính cách dân tộc, chế độ, nền
văn hóa, tư tưởng. Dường như mọi người đều là người vô tội, đều là người thanh
bạch. Trong thời kỳ này có vô số người bị đấu tố, bị giam cầm, đánh chết, lăng
nhục, hãm hại, phải tự sát; nhưng càng có nhiều hơn những kẻ đi mật báo, đi ức
hiếp, giết chóc và làm nhục người khác. Trong khi vài chục năm qua rất hiếm khi
nghe chuyện có người tự trách đã từng làm mật báo, làm đấu tố, giết người… cho
dù vô số những kẻ từng làm việc này đang sống ung dung tự tại, thế nhưng lại
luôn tự cho bản thân vô tội, thanh bạch, những sai lầm toàn là do người khác
gây ra…
Khi nói lý lẽ phải đứng ở góc nhìn khách quan,
không thể thay đổi quan điểm vì lợi ích vị kỷ. Hugo tiên sinh từng phẫn nộ lên
án liên quân Anh Pháp cướp bóc tại Vườn Viên Minh, thậm chí chửi đồng bào của
mình là giặc, nhưng có ai vì thế mà dám lên án ông phản quốc? Đạo đức là phải
nói lên sự thật, nếu như sợ sự thật làm tổn hại danh dự quốc gia mà phải nói
lời giả dối, vậy thì người Trung Quốc có nên oán trách nếu người Nhật Bản muốn
tìm cách che giấu hành vi xâm lược của họ không?
Theo Kiệt Phu – Mộc Vệ biên dịch
-------------------------------------------------------------------
