Những “kẻ lạ mặt” trong ngôn ngữ
- Ai phụ trách khâu ẩm thực?
Câu ấy nghe được trong cuộc họp của các
thầy cô giáo ở một trường dạy tiếng Việt cho trẻ em, bàn về việc tổ chức buổi picnic
cho thầy cô và phụ huynh học sinh. Xin mạn phép có một hai ý như thế này:
Thứ nhất, câu ấy có sáu chữ thì hết bốn
chữ là tiếng Hán-Việt (“phụ
trách”, “ ẩm thực”). Thứ hai, ba chữ cuối ở trong câu(“khâu”, “ẩm thực”) là những
chữ “mới”, du nhập “từ Bắc vô Nam” sau năm 1975.
- “Ẩm thực” là gì thưa Cô?
- “Ẩm” là uống, “thực” là ăn. “Ẩm thực” là tiếng Hán-Việt, có nghĩa là
“ăn uống”.
- Tiếng Hán-Việt là tiếng gì vậy Cô?
- Là tiếng Hán, tức là tiếng Trung quốc,
đọc theo âm Việt.
- Vậy sao mình không nói “ăn uống”, là
tiếng của mình, mà lại nói “ẩm thực” thưa Cô?
- . . .
Cô giáo chắc cũng hơi bối rối, và cũng hơi
khó trả lời, không lẽ lại nói là “Cô cũng không rõ, nhưng nhiều người đều… nói
vậy”. Em học sinh ấy nói đúng. Tại sao người
Việt ở trong nước, và cả ở ngoài nước, vẫn thích nói “ẩm
thực” mà không chịu nói “ăn uống”? Có phải vì nói “ăn uống” nghe phàm tục, nói “ẩm thực” nghe thanh
tao và “trí tuệ” (1) hơn chăng? Trước năm 1975, người Việt ở miền
Nam Việt Nam không nói “Ai
phụ trách khâu ẩm thực?” mà có nhiều cách nói đơn giản hơn và dễ hiểu hơn, chẳng hạn: “Ai lo vụ ăn uống?”, hoặc “Chuyện ăn uống ai
lo?”, hoặc “Thức ăn, thức uống ai lo?”…
Nếu cứ phải vay mượn tiếng Hán-Việt hoặc
tiếng nước ngoài trong sinh hoạt hàng ngày, trong lúc kho tàng tiếng Việt của
chúng ta không hề thiếu thốn những chữ ấy thì thật khó mà thuyết phục các em
tin được rằng “tiếng Việt giàu và đẹp”
như chúng ta vẫn tự hào. (Đã gọi là “giàu” thì tại sao lại phải đi vay, đi
mượn?!?). Những tiếng Hán-Việt nặng nề và tối tăm ấy hoàn toàn không giúp gì
được cho việc “giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt” mà những người làm công
tác giáo dục ở trong nước vẫn hô hào, như là một khẩu hiệu trong số rất nhiều
khẩu hiệu thuộc loại “nói mà không làm”, hoặc “nói một đàng làm một
nẻo”, hoặc… “nói vậy mà không phải vậy”.
Những chữ nghĩa kiểu ấy khá phổ biến đến
mức xâm nhập cả vào các trường dạy tiếng Việt, là nơi dạy học trò nói đúng,
viết đúng trong tinh thần “bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc”. Bên dưới là
một ít ví dụ, và các đề nghị nói thế nào cho đúng, rõ nghĩa, dễ hiểu và “Việt
ngữ” hơn (chỉ là câu mẫu, người đọc có thể cho những câu khác tốt hơn):
- Thay vì nói: “Cô giáo Mỹ Linh đứng lớp Năm”, nên nói: “Cô giáo Mỹ Linh dạy lớp Năm” (không có… đứng, ngồi,
nằm, quỳ chi cả).
- Thay vì nói: “Giáo viên cần soạn giáo án trước khi lên lớp”, nên nói: “Thầy cô cần soạn bài giảng trước giờ dạy” (không có… lên, xuống,
ra, vào chi cả).
- Thay vì nói: “Phụ huynh đăng ký cho con em học Việt ngữ”, nên nói:
“Phụ huynh ghi tên (hay ghi danh) cho con em học tiếng Việt”.
- Thay vì nói: “Các em tiếp thu tương đối chậm”, nên nói: “Các em
hiểu
chậm”.
- Thay vì nói: “Học sinh đi tham quan một xí nghiệp”, nên nói: “Học
sinh đi thăm một nhà máy”.
- Thay vì nói: “Ban văn nghệ sẽ tham gia biểu diễn (2) một
tiết mục”, nên nói: “Ban văn nghệ
sẽ
đóng góp một màn diễn (hay trình diễn)”.
- Thay vì nói: “Ban giảng huấn sẽ dự giờ đột xuất các lớp học của giáo
viên”, nên nói: “Ban giảng huấn sẽ bất ngờ vào lớp xem thầy cô giảng dạy”.
- Thay vì nói: “Lớp Vỡ Lòng chủ yếu tập trung vào khâu đánh vần”, nên nói: “Lớp Vỡ Lòng cần nhất là dạycác em biết đánh vần”.
- Thay vì nói: “Cô giáo phát hiện em Nga có năng khiếu về môn Văn”, nên nói: “Cô giáo nhận thấy em Nga có khiếu về môn Văn”.
- Thay vì nói: “Học sinh tranh thủ ôn tập trước giờ thi”, nên nói:
“Học sinh cố gắng ôn bài trước giờ thi”.
- Thay vì nói: “Tuyệt đại đa số các em tiếp
thu tốt”, nên nói: “Hầu hết các em hiểu bài”.
- Thay vì nói: “Cần nâng cao chất lượng (3) trong công tác
giảng dạy”, nên nói: “Cần phẩm hơn là lượng trong việc giảng dạy”, hoặc “Cần dạy sao cho có
kết quả”.
Trên đây chỉ là một ít trong số khá nhiều
câu cú, chữ nghĩa nghe “lạ tai”, từ miền Bắc “xâm nhập” vào
miền Nam Việt Nam, và “bành trướng” ra
tới hải ngoại.
“Tiếng Việt còn, nước Việt còn”, ở đâu ta
cũng nghe câu ấy, nhưng chắc không phải là thứ
tiếng Việt kỳ quái hoặc “nửa Hán nửa Việt”, chẳng thấy “giàu” cũng chẳng thấy
“đẹp”, chẳng thấy “trong” cũng chẳng thấy “sáng” (chỉ thấy… tối mò mò),
và chắc cũng không phải là “Tiếng Việt mến yêu” mà chúng ta muốn “bảo tồn và
phát huy” cho thế hệ con em mình.
Nói cho ngay, tiếng Việt chắc chắn là phải
còn, chứ đâu có dễ gì mất được. Có điều là, đến một lúc nào đó, “tuyệt đại đa số” (1) (hay
“tuyệt đại bộ phận” (1)) tiếng Việt đều có “chất lượng tối ưu” (1) như thế cả thì cái “còn”
ấy kể cũng… ngậm ngùi.
“Tôi yêu tiếng nước tôi từ khi mới ra
đời…”, mỗi lần nghe câu hát ấy là mỗi lần tôi lại phân vân tự hỏi, “Những
‘kẻ lạ mặt trong ngôn ngữ’ ấy có phải là ‘tiếng nước tôi’ (và những đứa cháu
của tôi có phải ‘yêu’ chúng ‘từ khi mới ra đời’)?” Nếu không, thì chúng phải có
một cái tên gì chứ? Tự điển tiếng Việt gần đây vừa có thêm một từ ngữ mới: “tàu lạ”, được định nghĩa là “tàu Trung quốc”.
Để cho dễ gọi, tôi cũng muốn đặt tên cho những “kẻ lạ mặt” ấy là “từ lạ”. Tương
tự các biện pháp nhằm đối phó với các tàu lạ, chúng ta cần đề cao cảnh giác để “phát hiện” (1) kịp thời những từ lạ ngấm ngầm lẩn lút,
trà trộn, xâm nhập vào phần đất của “Tiếng Việt mến yêu”. Chỉ khi nào tống khứ
được những “từ lạ” thổ tả này đi chỗ khác chơi, chúng ta mới mong trả lại sự
“trong sáng” cho tiếng Việt.
Tàu lạ, hay từ lạ, hay những kẻ lạ mặt,
đều là những đối tượng cần truy đuổi.
1)Từ ngữ phổ biến ở trong nước.
(2) Biểu diễn: màn trình diễn của diễn
viên có tay nghề, ví dụ “biểu diễn khiêu vũ trên băng”.
(3) Ý muốn nói “Cần nâng cao ‘phẩm’ (quality)…”,
nhưng nói sai thành… ‘lượng’ (quantity).
