Nguyễn Lộc Yên
Trang Sử Việt: Trương Vĩnh Ký
(Lời tâm tình: Bài viết về “Sử Việt” chỉ khái quát, không
đi sâu từng chi tiết của mỗi nhân vật. Cuối mỗi bài viết, phần “Thiết
nghĩ” nếu có chỉ là góp ý của tác giả, không ngoài mục đích làm sáng tỏ
thêm về nội dung đã biên soạn. Trang Sử Việt luôn mong mỏi nhúm nhen
tình tự dân tộc, niềm yêu thương quê hương và giữ gìn Việt ngữ cùng văn
hóa Việt. Trang Sử Việt đăng trên Vietbao Online thứ Ba và thứ Sáu hằng
tuần).
(1837 - 1898)
.
Trương Vĩnh Ký còn tên là Trương Chánh Ký tự Sĩ Tài,
tên thánh là Jean Baptiste, thường gọi ông là Pétrus Ký. Ông quê tỉnh
Vĩnh Long (nay là huyện Chợ Lách, Bến Tre). Ông là con thứ ba của Lãnh
binh Trương Chánh Thi và bà Nguyễn Thị Châu. Trương Vĩnh Ký là một nhà
giáo, nhà báo, nhà văn, nhà ngôn ngữ học, nhà bác học Việt Nam, thông
thạo 26 ngôn ngữ. Tên ông được ghi trong Bách khoa Tự điển Larousse là
một trong 18 văn hào thế giới của thế kỷ 19.
.
Ông học chữ Hán từ lúc 5 tuổi, năm 10 tuổi cha ông
mất, mẹ gởi ông cho giáo sĩ Tám, ông bắt đầu học Quốc ngữ. Sau khi Giáo
sĩ Tám mất, ông được Linh mục Pháp đưa về nhà dòng chánh ở Cái Nhum, bắt
đầu học chữ Latin. Năm 1848, ông được qua Cao Miên học ở Chủng viện
Pinhalu, nơi đây học sinh các nước: Việt, Tàu, Thái, Lào, Miến Điện. Ông
có trí thông minh phi thường, đã học thông thạo các ngôn ngữ các dân
tộc nước khác từ bạn học cùng lớp. Năm 1851, ông đến học ở Chủng viện
Giáo Hoàng ở Pénang (Malaysia), có dịp học thêm tiếng: Nhật, Ấn Độ, Hy
lạp, Anh, Pháp.
.
Sau khi về nước, ông đến sống ở Sài Gòn, vào ngày
8-5-1862, Pháp thành lập trường Thông ngôn (Collège des Interprètes),
ông được nhận vào dạy. Năm 1863, ông tháp tùng phái đoàn Phan Thanh Giản
qua Pháp với nhiệm vụ thông dịch. Nhân dịp, ông viếng thăm các nước:
Anh, Hy Lạp, Ý, khi đến La Mã được Giáo hoàng Pio IX tiếp kiến.
.
.
Năm 1865, Trương Vĩnh Ký về nước, bắt đầu viết cho
tờ Gia Định báo (tờ báo chữ Quốc ngữ đầu tiên) do ông Ernest Potteaux
làm chủ nhiệm. Năm 1866, ông thay thế Linh mục Croc làm Hiệu trưởng
trường Thông ngôn. Ngày 15-9-1869, ông được Thủy sư đô đốc Pháp là Ohier
bổ nhiệm làm chủ bút tờ Gia Định báo và tờ An Nam chính trị và xã hội.
.
.
Ngày 1-1-1871, trường Sư phạm (École normale) thành
lập, Pétrus Ký được cử làm Hiệu trưởng. Ngày 1-4-1871, ông làm thư ký
Hội đồng châu thành Chợ Lớn. Năm 1886, ông dạy ngôn ngữ Đông phương ở
trường Thông ngôn, Năm 1873, Pétrus Ký được giao nhiệm vụ điều hành
trường Tham biện Hậu Bổ (Collège des administrateurs stagiaires), dạy
Quốc văn và Hán văn. Từ đó, ông bắt đầu viết các sách.
.
.
Năm 1877, ông là hội viên duy nhất và người Việt đầu
tiên được cử làm Ủy viên Hội đồng Sài Gòn. Năm 1883, ông được Hàn lâm
viện Pháp phong hàm Viện sĩ (Officier d’Académie). Năm 1886, Paul Bert
là Thống đốc Nam kỳ nhờ ông liên lạc với triều đình Huế. Đến Huế, ông
được vua Đồng Khánh phong chức Cơ mật viện Tham tá, sung Hàn lâm viện
Thị giảng học sĩ. Sau đó không lâu, Paul Bert bị bệnh chết, ông bị nhóm
thực dân không cùng phe cánh nghi ngờ là không thật lòng với Pháp. Ngược
lại triều đình Huế nghi kỵ ông thân Pháp. Nên ông từ chức trở về Sài
Gòn dạy học tại trường Hậu Bổ, trường Thông ngôn và viết sách.
Trước khi mất, ông để lại bài thơ “Tuyệt bút” thống thiết:
.
Quanh quanh quẩn quẩn lối đường quai
Xô đẩy người vô giữa cuộc đời
Học thức gửi tên con mọt sách
Công danh rốt cuộc cái quan tài
Dạo hòn, lũ kiến men chân bước
Bò xối, con sùng chắt lưỡi hoài
Cuốn sổ bình sanh công với tội
Tìm nơi thẩm phán để thưa khai
.
Ông thông thạo 15 ngôn ngữ Tây Phương và 11 ngôn ngữ
Đông phương; ròng rã 33 năm nghiên cứu, sáng tác và dịch thuật về:
Triết, khoa học, sử, ngôn ngữ học... để lại 119 tác phẩm giá trị, đủ thể
loại. Những thành quả của ông:
- Hội viên Hội chuyên khảo Văn hóa Á Châu năm 1876.
- Hội viên Hội chuyên học địa dư ở Paris ngày 7-7-1878.
- Hàn Lâm Viện đệ nhị đẳng bội tinh (Palmes d'Académie) của Hàn Lâm viện Pháp ngày 17-5-1883.
- Huy chương Isabelle la Catholique của Tây Ban Nha (Spain, Spanish) vào năm 1886.
- Tứ đẳng Long tinh, Ngọc khánh, của Nam triều năm 1886.
- Bắc Đẩu Bội Tinh đệ ngũ đẳng của Pháp ngày 4-8-1886.
- Hàn Lâm Viện đệ nhất đẳng của Pháp ngày 3-6-1887.
- Hàn Lâm Viện đệ nhất đẳng của Hoàng gia Cam Bốt.
- Vua Đồng Khánh ban Hàn Lâm viện Thị giảng học sĩ.
- Vua Khải Định ban hàm Lễ Bộ Tham Tri.
- Vua Bảo Đại ban hàm Lễ Bộ Thượng Thư.
.
*- Thiết nghĩ: Ông Trương Vĩnh Ký là một học
giả lỗi lạc, nhưng sau này lại bị một số thực dân Pháp không cùng phe
cánh nghi ngờ là không thật lòng với Pháp. Ngược lại, triều đình Huế lại
nghi ông a dua theo Pháp?! Thực sự ông có không thật lòng với người
Pháp hoặc a dua theo Pháp không?! Có lẽ không, vì ông có thời gian dài
làm việc với Pháp nhưng ông nghĩ mượn câu cách ngôn Latin mà sống: “Ở
với họ nhưng không theo họ” (Sic vos non vobis). Nên ông luôn giữ thái
độ của một nhà trí thức ôn hòa, mong mỏi bắt nhịp cầu kết nối những dị
biệt văn hóa và chính trị của hai dân tộc Việt-Pháp, tìm kiếm sự hữu hảo
giữa hai nước để mưu cầu đời sống yên ổn và thịnh vượng cho dân tộc
Việt. Điều này, chúng ta thấy rõ nét là bao nhiêu người làm việc với
Pháp tìm cách vào quốc tịch Pháp, nhưng ông đủ điều kiện này vẫn không
vào quốc tịch Pháp?!. Vua Đồng Khánh đã tặng ông danh hiệu “Nam Trung Ẩn
Sĩ” là chính xác vậy.
.
.
Ngày 8-11-1870, ông có lời di huấn: “Người đời
sanh ký tử quy, đàng đi nước bước vắn vỏi lắm. Nhưng ai cũng có phận
nấy, hễ nhập thế cuộc bất khả vô danh vị, cũng phải làm vai tuồng mình
cho xong đã, mới chun vô phòng được. Sự sống ở đời tạm nầy, đỏ như hoa
nở một hồi sương sa; vạn sự đều chóng qua hết, tan đi như mây như khói.
Nên phải liệu sức, tùy phận mà làm vai tuồng mình cho xong...”.
Những đóng góp về văn hóa của Trương Vĩnh Ký đáng
được vinh danh, nhất là ông đã nhúm nhen chữ Quốc ngữ từ buổi ban đầu.
Ông chẳng những là nhà văn hoá mà còn là một nhà bác học lừng danh ở
Việt Nam và trên thế giới. Thế nên, ai biên khảo về các nhân vật lịch
sử, mong xem xét kỹ càng, trung thực từng nhân vật trong khi biên soạn?!
.
Cảm niệm: Trương Vĩnh Ký
.
Trương Vĩnh Ký, tài đức rạng ngời
Khen chê, ngẫm nghĩ khó khăn vơi!
Tâm tình trang trải, luôn mong mỏi
Văn hóa thiết tha, nhung nhớ hoài!
.
Nguyễn Lộc Yên
Nguồn: https://vietbao.com/p112a256339/trang-su-viet-truong-vinh-ky
