Trả thù phục vụ một mục đích rất hữu ích, thậm chí ý định trả thù làm chúng ta vui. Tại sao vậy?
Một
câu chuyện trả thù luôn luôn là buồn vui lẫn lộn. Thí dụ việc đánh
thành Troy, như được mô tả trong sử thi The Iliad của Homer. Khi Paris
đánh cắp Helen, chồng của cô, vua Menelaus đã không chịu nổi và đưa toàn
bộ quân đội tới Troy, tiến hành một cuộc chiến kéo dài chết hàng ngàn
người.
Chủ đề trả thù xoay vòng trong toàn bộ câu chuyện. Khi
người bạn thân nhất và em họ là Patroklus bị giết, Achilles cũng tìm
cách trả thù điên cuồng và đẫm máu.
Sự trả thù là một phần trong
hành vi của con người từ khi con người tồn tại trên trái đất. Văn học đã
sử dụng nó trong suốt lịch sử, từ các bi kịch Hy Lạp như bộ ba tác phẩm
'Oresteia'của Aeschylus - trong đó Orestes muốn giết mẹ để trả thù cho
cha mình - tới chuyện Hamlet của Shakespeare.
Chắc chắn nhiều
người trong chúng ta đã tưởng tượng sự trả thù đối với những người làm
hại ta, hoặc tấn công họ. Ở tại thời điểm này, chắc hẳn bạn không như
vậy. Nhưng điều gì thúc đẩy chúng ta trước hết tìm cách trả thù? Các nhà
nghiên cứu đang dần có được một số câu trả lời, và thấy rằng trả thù có
một số cái lợi bất ngờ.
Trả thù là một sự kích hoạt cảm xúc mạnh
mẽ để huy động con người vào hành động. Nhà tâm lý học tiến hóa Michael
McCullough, Đại học Miami, đã trải qua hơn một thập niên nghiên cứu về
trả thù và tha thứ, cho biết "Đây chính là trải nghiệm có ở khắp nơi
trong cuộc sống con người, làm con người ở mọi xã hội nổi giận và muốn
làm tổn thương người đã làm hại mình.
Nó gây ra tội ác - tới 20%
các vụ giết người, và 60% vụ xả súng ở trường liên quan đến trả thù,
nghiên cứu cho thấy. Và nó cũng định hình cả chính trị. Ví dụ, chiến
thắng tổng thống của Donald Trump là do "sự trả thù của những người lao
động da trắng ... cảm thấy mình bị bỏ rơi vì một nền kinh tế toàn cầu
hóa nhanh chóng", theo một bài viết của tờ Washington Post. Tình cảm
tương tự được lặp lại ở nhiều nơi khác.
Trong khi bạo lực được
nghiên cứu kỹ lưỡng (sự kích hoạt của nó bao gồm rượu, bị sỉ nhục và
tính cách tự cho mình là nhất) thì sự trả thù lại được hiểu ít hơn.
Không phải dễ dàng để khám phá ra hành vi bạo lực. David Chester của Đại
học Commonwealth Virginia đã bước đầu nghiên cứu sự tấn công bạo lực
nhưng nhanh chóng nhận ra rằng thường đã có nhiều điều nhiều xảy ra
trước khi có hành động bạo lực. Ông cho đó là những cảm xúc liên đới, là
"các môi giới tâm lý" tức là những suy nghĩ và cảm giác xuất hiện giữa
sự khiêu khích và hành động tấn công. "Tôi tò mò muốn biết, người ta cảm
giác thế nào, thí dụ như, khi bị chửi, và từ đó người ta sẽ như thế nào
để rồi đi tới việc tấn công lại." Theo ông, điểm mấu chốt là ở mong
muốn trả đũa. "Vì vậy, để hiểu bản chất sự tấn công, tôi bắt đầu nghiên
cứu sự trả thù."
Ông dự kiến khám phá thêm về những gì gây ra nó. Đầu
tiên, ông cùng với đồng nghiệp Nathan DeWall thuộc Đại học Kentucky
phát hiện ra rằng một người bị xúc phạm hoặc bị xã hội gạt bỏ sẽ cảm
thấy đau đớn về tinh thần. Khu vực trong não liên quan đến cơn đau đã có
hoạt động mạnh nhất ở những người có phản ứng tấn công lại sau khi bị
gạt bỏ. Chester nói: "Nó liên kết với một khuynh hướng tiến hóa cổ đại
để phản ứng lại những mối đe dọa và gây tổn hại bằng hành động trả đũa.
Trong
một nghiên cứu tiếp theo, ông ngạc nhiên khi thấy rằng nỗi đau tinh
thần lại được gắn một cách phức tạp với niềm vui. Tức là, cảm giác đau
đớn ban đầu có thể nhanh chóng được che giấu bằng niềm vui khi có cơ hội
để trả thù, nó thậm chí kích hoạt 'mạch ban thưởng' trong não, gọi là
accumbens hạt nhân. Những người bị xúc phạm đã tấn công lại chính là vì
có thể có được "ban thưởng lạc thú", Chester thấy vậy. Trả thù có vẻ
thực sự là điều ngọt ngào.
Mối liên hệ giữa sự hiếu chiến và niềm
vui không phải là mới. "Cha đẻ của tâm lý học" Sigmund Freud đã biết rất
rõ về cảm giác được gột rửa khi cư xử một cách hung dữ, nhưng ý tưởng
trả thù tạo ra hình thái đặc biệt riêng của niềm vui thì chỉ mới đây
mới được biết rõ.
Để hiểu thêm về điều này, Chester và DeWall đã
làm một loạt thí nghiệm, được xuất bản vào tháng 3/2017 trong tạp chí
"Nhân học và tâm lý xã hội", mà những người tham gia sẽ có cảm giác bị
gạt bỏ do cố tình bị để thua trong một tò chơi điện tử ném bóng. Tất cả
người tham gia được phép đâm ghim vào một con búp bê ma thuật ảo. Những
người thuộc bên bị thua đã đâm nhiều kim hơn vào búp bê. Thử nghiệm này
thoạt đầu được thực hiện trực tuyến và sau đó lặp lại với những người
tham gia khác nhau ở phòng thí nghiệm. Ở trường hợp phòng thí nghiệm,
thay vì dùng búp bê, những người tham gia đã "trả thù" bằng cách làm gào
thét với bên đối phương (không phải là người, chỉ là máy tính mà người
tham gia không được biết). Một lần nữa, những người cảm thấy bị gạt bỏ
gào thét với đối phương nhiều hơn.
Cuối cùng, để hiểu được vai trò
của cảm xúc trong ham muốn trả thù, Chester và DeWall đã cho những
người tham gia những gì họ tin là một chất ức chế tâm trạng (thực ra chỉ
là các viên vitamin vô hại). Tuy nhiên, hiệu quả của giả dược này là
quá mạnh đến nỗi những người dùng nó không bận tâm trả thù những người
đã gạt bỏ họ, trong khi những người không dùng giả dược thì hành động
hung hăng hơn nhiều. Nhóm dùng giả dược dường như không tìm cách trả thù
vì họ tin rằng họ sẽ không cảm thấy vui khi làm như vậy.
Tập hợp
những kết quả này, nhóm nghiên cứu đi tới một kết luận đáng ngạc nhiên.
Trả thù không chỉ mang tới niềm vui, mà người ta tìm nó chính là vì sự
chờ đón nó sẽ được như vậy. "Đó là kinh nghiệm điều hòa cảm xúc,"
Chester nói. Và nó đã hoạt động như thế. Sau khi có cơ hội để trả thù,
những người bị gạt bỏ có số điểm tâm trạng bằng số điểm những người
không bị gạt bỏ.
Tuy nhiên, phát hiện này không nên được hiểu hoàn
toàn đúng như vậy. Hiện tại không có các nghiên cứu tiếp theo dài hạn về
cảm giác trả thù sẽ thế nào sau nhiều ngày hoặc nhiều tuần. Kết quả sơ
bộ, nhưng chưa được công bố, cho thấy những người tìm kiếm báo thù chỉ
có được một cảm giác khoái lạc tạm thời, Chester thấy vậy. "Giống như
nhiều thứ khác, cảm giác tốt là ở thời điểm đó. Nó khởi sự một chu kỳ và
bắt đầu giống như một chứng nghiện ... sau đó ta cảm thấy tồi tệ hơn
lúc ta bắt đầu," ông giải thích.
Và điều đó có thể giúp giải thích
tại sao những người tìm kiếm sự trả thù lớn không lường trước được
những hậu quả thảm khốc cho cá nhân. Ví dụ, cầu thủ Zinedine Zidane sẽ
mãi mãi được nhớ đến với việc húc đầu vào Marco Matterazzi ở World Cup
2006. Cũng tương tự, Richard Nixon nổi tiếng với danh sách kẻ thù của
mình, mục tiêu là "đè bẹp kẻ thù chính trị". Một số thủ đoạn ám muội sau
đó đã dẫn ông đến việc bị buộc phải từ chức.
Câu hỏi lại trở
thành: vậy tại sao hành vi có vẻ như hủy hoại này vẫn tiếp tục tồn tại
trong sự tiến hóa của chúng ta nếu nó có thể gây ra cho chúng ta quá
nhiều rắc rối?
Câu trả lời là: hoàn toàn không phải là một sai lầm
tiến hóa, sự trả thù phục vụ một mục đích rất hữu ích. Michael
McCullough giải thích thế này: mặc dù mọi người có thể nói rằng tìm cách
trả thù thì "thực sự là điều tồi tệ đối với bạn", nó có thể hủy hoại
mối quan hệ của bạn, nhưng thực tế nó vẫn tồn tại là một điều rất tốt.
Mục tiêu chính của trả thù là nhằm để cản trở nên nó là lợi thế rõ ràng
cho sự sống còn của chúng ta. Hãy xét văn hoá nhà tù hoặc băng đảng, nếu
ta can thiệp vào việc của kẻ xấu thì bị tấn công trả thù là hậu quả
chắc chắn. "Nếu ta nổi tiếng là người hay trả thù thì người ta sẽ không
dám gây lộn với ta hoặc lợi dụng ta," Chester nói. Trong màn trình diễn
phim The Revenant được giải của Oscar của Leonardo DiCaprio, ước muốn
trả thù mạnh mẽ đã cứu sống anh ta. Với xương gãy và vết thương hở, anh
lê người qua một địa hình khó khăn và nguy hiểm để trả thù kẻ giết người
con trai mình.
Thậm chí sự đe dọa trả thù có thể ngăn cản một cuộc
tấn công, McCullough nói. "Người phản ứng lại với những thiệt hại sẽ là
tốt hơn so với người bị tát vào má và để cho kẻ xấu ra đi thanh thản."
Giống như đói, nó là sự thôi thúc cần được thỏa mãn. Chỉ sau đó thì
người báo thù mới đi tiếp được "vì mục tiêu đã được hoàn thành", cũng
tương tự, chúng ta chỉ hết đói khi đã thỏa mãn cơn thèm ăn.
Vì
vậy, nếu một mục đích chính của trả thù là để ngăn chặn tác hại thì đó
là một điều rất tốt thực sự. Điều đó không nghĩa là nói chúng ta nên
khuyến khích mọi người tìm cách trả thù, McCullough nói. "Chúng ta có
thể đánh giá cao mục đích của trả thù, hiểu nó không phải là sản phẩm
của những tâm trí bị tổn thương, và cũng có sự quan tâm giúp con người
cắt giảm mong muốn trả thù của họ.
Ta cũng có thể an tâm khi biết
rằng không phải ai cũng hành động theo mong muốn trả thù của mình. Một
nghiên cứu năm 2006 cho thấy đàn ông có nhiều niềm vui hơn với ý nghĩ
trả thù. Những người là đàn ông thấy có nhiều hoạt động trong "mạch ban
thưởng" ở não hơn so với phụ nữ khi họ nhìn thấy những kẻ lừa đảo bị
điện giật. Trong một nghiên cứu năm 2008, Ozlem Ayduk của Đại học
California, Berkeley và các đồng nghiệp, nhận thấy rằng những người có
loại tính cách đặc biệt thì dễ hành động bạo lực hơn sau khi bị gạt bỏ.
Bà phát hiện ra rằng một số cá nhân có độ "nhạy cảm với sự gạt bỏ" cao
hơn, có thể do đã lường trước sự gạt bỏ dựa theo kinh nghiệm trong quá
khứ.
Ở những người này cũng thấy bị nhiều chứng nhạy cảm thái quá,
hay lo lắng và trầm cảm. "Họ có khuynh hướng thấy sự gạt bỏ ngay cả khi
nó không tồn tại. Sự gạt bỏ là một mối đe dọa thường trực, do đó sự chờ
đợi bị gạt bỏ, cả về tinh thần và sinh lý, đưa người đó vào thế chuẩn
bị để bảo vệ mình," Ayduk nói. Vì vậy, sự hiếu chiến trả đũa của họ là
phản ứng tức thì.
Điều quan trọng cần lưu ý là không phải ai có
"quá khứ nhạy cảm với sự gạt bỏ" cũng đều có xu hướng bạo lực. Một số
người giải quyết theo cách khác, thí dụ như tự hại bản thân. "Điều này
làm cho mọi người cảm thấy hình như họ đang kiểm soát một cái gì đó. Sự
tấn công lại chỉ là một trong những phản ứng. Ayduk nói.
Cũng như
vậy, những người dễ tấn công trả đũa có thể tìm hiểu cách để vượt qua
những cơn bùng nổ, giống như người nghiện có thể học cách tự kiềm chế
yêu cầu thôi thúc của mình qua các chiến thuật tâm lý khác nhau. Khi
Chester và DeWall nhìn vào não của người trong một cuộc nghiên cứu trả
thù, họ nhận thấy rằng, ở những người có khả năng kiềm chế hoạt động của
mình, có những hoạt động của não ở vỏ phia bên của não trước trán, một
khu vực được biết là quan trọng cho việc lý luận và ngăn chặn những hành
động bốc đồng. Vỏ não trước trán rất tinh vi này đã được tiến hóa để có
thể ức chế hành vi bốc đồng và tiến tới các giải pháp mang tính xã hội
hơn. Như vậy là có hy vọng, cho dù chúng ta có biết điều đó hay không."
Vì
vậy, ở lần tới, bạn đang âm mưu trả thù ai đó đã làm hại bạn, hãy hiểu
rằng việc sẽ trả thù có thể gây cảm giác tốt tại thời điểm đó, nhưng bạn
đừng hy vọng những "lợi ích" ẩn khuất này sẽ kéo dài. Thay vào đó, nên
hiểu rằng cảm giác này tồn tại là vì một lý do rất tốt và nó có thể đã
bảo vệ rất nhiều tổ tiên của bạn khỏi bị lợi dụng.
Bài tiếng Anh trên BBC Future
