Vấn đề người trí thức Việt Nam
Nguyễn Vy Khanh
Về
định nghĩa, tôi vẫn nghĩ gọi là người trí thức khi
người đó ngoài phần bằng cấp hay chuyên môn bất kể
cao thấp mà có ưu tư chuyện chung. Còn những người có
bằng cấp mà chỉ lo làm việc chuyên môn hoặc chỉ nhắm
"vinh thân phì gia" thì chỉ nên gọi là khoa bảng
hay chuyên viên. Nghĩa là người trí thức hôm nay tuy thời
đại nếp sống thay đổi vẫn có tâm hồn và chức năng
của một "kẻ sĩ" của thời xưa! Nhà văn, giáo
sư hay bác sĩ , kỹ sư, v.v. đều như nhau, đều có cùng
bổn phận và trách nhiệm đối với xã hội, dân tộc!
Người trí thức có hiểu biết và có lương tâm "kẻ
sĩ", là những con người thức thời (chứ không phải
lợi dụng thời cơ), biết đem cái Biết (tri) vào cái
Hành và cái Hành là áp dụng cái Biết hữu dụng cho đời
(ngay đến thất phu còn phải hữu trách, huống gì là trí
thức!).
Thất
bại hoặc bi quan, người ta sẽ nói đến Định Mệnh.
Chúng tôi nghĩ số phận đất nước hôm nay có những
nguyên do trong quá khứ xa gần, nhưng tôi không tin có một
số phận đã được định sẵn cho người dân Việt Nam
như hôm nay vì định
mệnh hiện tại là do tất cả mọi người Việt Nam làm
nên dù lỗi phải vẫn là do các nhà gọi là lãnh đạo.
Cái hành cần thiết cho hiện tại sẽ làm đảo lộn lịch
sử và tự tạo một định mệnh khác cho đất nước tốt
đẹp hơn sẽ là một trả lời thiết yếu cho lý trí và
diễu cợt lại số phận. Vì thiển nghĩ không có số
phận bất động hoặc tĩnh. Hành, hành và chỉ có hành
mới làm nên số phận. Vả lại lịch sử có lý luận
của nó mà con người không chắc biết được. Lịch sử
là động, sẽ thay đổi khi có sự ứng hợp của Hành
đến từ con người trong cuộc. Hành sẽ không đi đến
đâu nếu không khởi từ lý trí và ý chí muốn đem sự
thật cho lịch sử, muốn lịch sử đi trọn vòng vận
chuyển. Lịch sử đã là lò thí nghiệm, chế độ ở
Việt Nam chỉ là số thành của một bài toán hoặc hợp
chất hóa học nhất thời.
Thành
ra thiển nghĩ đề tài về vai trò người trí thức là
bàn về những người có cùng bổn phận và trách nhiệm
chung mà không chu toàn, có vai trò mà không đóng trọn
vẹn, hoặc tiếm danh "trí thức" - những con người
trí thức quen thói làm nô lệ, quen bị chia để trị đã
đưa đến những thói chụp mũ, hai lòng, đi đêm và óc
lãnh tụ, tự tôn vương phong tướng, phe đảng, gia đình
trị, vv . Trí thức kiểu này có những căn bệnh quen đổ
thừa, đổ cho những "thằng khách quan" nói như
bà Phạm Thị Hoài; bệnh vọng ngoại mong ở sức người,
không Pháp thì Mỹ, Trung-quốc thay vì tự sức đánh giặc
hay phục quốc, v.v. Thêm cái bệnh ích kỷ, khi có biến
không thấy đâu, cha con trốn ở ngước ngoài hết, nhưng
khi có ăn thì ... hồi hương gọi là để "hy sinh",
thời hòa bình thì ăn trên ngồi trước, bố mẹ "trí
thức" thì nuôi con cũng khoa bảng để tiếp tục
hưởng, theo chủ thuyết Cộng-sản hay chống Cộng thì cứ
theo cứ chống, nếu tôi lầm thì thế hệ sau trả hoặc
sẽ tính sau !
Người
trí thức khác người khoa bảng ở chổ nhập cuộc, nhưng
lại phải đương đầu với song niệm (dilemme) khó khăn :
nếu sự nhập cuộc của họ thành công, họ phải tự
kiềm chế để khỏi trở nên tàn ác như bản chất của
quyền bính. Nhưng nếu họ thất bại hoặc kẻ họ theo
phò tỏ ra ác vương hoặc tàn bạo, toàn trị, họ sẽ bị
lịch sử phê phán nặng nề. Tuy nhiên người trí thức
làm chính trị có trách nhiệm là người biết đảm đương
sự thay đổi của con người qua trung gian quyền hành. Một
khi tới gần quyền bính, họ phải đối đầu với lẽ
sống còn của con người trí thức trong họ!
Phải
chăng đời sống kỹ thuật, văn minh dẫn đến những đổ
vở, về văn hóa và những giá trị nhân bản? Từ khi con
người tìm ra công thức bom nguyên tử, từ những chế độ
phát xít, ... nhân danh con người để tàn diệt đồng
loại. Nhưng rồi chiến tranh lạnh có lúc cũng hết lý do
và những chế độ cộng sản nhân danh những mục tiêu
mỹ từ như chống phong kiến, thực dân, tư bản, ... hóa
trang che giấu tham vọng, nay càng lộ rõ chỉ là cái vỏ
che giấu một loại chế độ bè đảng, mafia. Sau những
kinh nghiệm bạo động và chua cay của lịch sử ở những
thập niên cuối thế kỷ XX, con người đặt nghi vấn
người trí thức có còn chức năng gì trong cuộc đời,
cho con người hôm nay? Cuộc chiến tâm linh, siêu hình cũng
ác ôn không thua gì cuộc chiến với bom đạn, đưa đến
ảo tưởng trí thức về văn hóa là trung lập, là ngoại
cuộc, vì con người trí thức không thể đứng ngoài, hắn
còn phải tỉnh thức cơ mà, còn phải tránh những cạm
bẫy của thỏa hiệp, đầu hàng. Nhưng cũng vì thế mà
trí thức trở thành một hiện tượng văn hóa, hay quá độ
thành "trí thức khủng bố" của những Lukács,
Sartre, Aragon, Mao,... những kẻ quen "nhân danh". Tư
tưởng duy nhất, một chiều, khủng bố, ... từng sống
mạnh ở thế kỷ qua, người ta lôi kéo quá khứ và lịch
sử lại, cắt mảnh nào coi được, đánh lừa được,
rồi chắp nối, hiện
đại hóa,
rồi công bố cho bá tánh hình
ảnh
một anh hùng, trí thức hay tư tưởng lớn, theo hình ảnh
Jésus, Phật, ...
Mặt
khác, tôi nghĩ hoàn cảnh, thời đại sống rất quan trọng
trong việc phê phán người trí thức. Chúng ta sống ở
ngoài nước vì chúng ta dù thế nào cũng đã được chấp
nhận sinh sống ở xứ người, chúng ta dễ phê phán người
trong nước không cùng điều hiện sinh sống và hoạt
động, nhưng nếu thử đặt trong cùng hoàn cảnh, chúng
ta làm được gì hơn? Chúng ta phê phán người trước,
nhưng nếu chúng ta sinh sống vào thời Tự-đùc, chúng ta
hành xử được như Phan Thanh Giản hay Nguyễn Trường Tộ
? Như những vị Văn Thân? Hoặc nếu chúng ta sống thời
1946-54 theo toàn dân kháng chiến hay về thành thuộc Pháp?
Hoặc thời Nhân Văn Giai phẩm ? Phải chăng Nguyễn Du,
Nguyễn Tuân cũng "phò chính thống" ?
Trong
nước đã có những tiếng nói trí thức đòi hỏi dân
chủ, tự do hoặc thay đổi chính trị, v.v. Nhiều trí
thức Trung quốc đang có khuynh hướng tìm hiểu tại sao
Âu Mỹ tiến bộ giàu có, họ tìm hiểu cả đạo Ki-Tô
mà họ nghĩ là nền tảng cho văn minh đó, nhưng vẫn chưa
dám cởi mở chính trị, xã hội là những điều kiện
thiết yếu, thì "thức tỉnh" đó đi đến đâu?
Tôi nghĩ trí thức VN vẫn đang bị bế tắc vì nhiều trở
ngại hãy còn đó : hãi sợ, có cái tinh thần mà bà
Phạm Thị Hoài gọi là "quan văn, phò chính thống"
Ngay cả vị tối cao như ngài họ Nông vừa được bầu
làm tổng bí thư đảng duy nhất trong nước, có người
đã nhận xét là : "ông ấy cởi mở, thẳng thắn
nhưng không phải can trường" (Dow Jones Newswires
23-4-2001). Tôi nhắc đến vì báo chí nói nhiều rằng bây
giờ VN được cai trị bởi ... trí thức trẻ! Không hiểu
bên trên ngài còn ai khác mà ngài vẫn có tư cách "phò
chính thống" đó? Tôi thấy đấy vẫn là những người
sẵn sàng lợi dụng tên tuổi đàn anh, đòng chí, người
hùng,.. để đòi hỏi quyền lợi và hưởng thụ ... xứng
đáng ! Chuyện bản lĩnh, tư cách chắc còn phải đợi!
Bài
nói chuyện của bà Phạm Thị Hoài phê phán nặng nề
người trí thức VN nhất là giới văn hóa mà bà biết rõ
vì từng đụng chạm tiếp xúc. Từ Man Nương đến Marie
Sến bà đã linh hoạt vẽ lại bức tranh vân cẩu của xã
hội VN ngày nay. Tay bút sỗ sàng, tàn nhẫn và khinh bạc
nhắm giới lãnh đạo và "trí thức" độc tôn,
tự cao tự đại, duy trì một chế độ bao che, những con
người mất "nết", mất cả cái gọi là "đạo
đức cách mạng" do chính họ bày ra! Dù biện luận
của bà đôi chỗ sai hay quá đáng, như khi nói đến
chuyện Chiêm thành, có ảnh hưởng đến dân tộc VN chứ
- ngoài âm nhạc, điêu khắc, yếu tố mẫu hệ đã làm
dịu bớt cái khắt khe của Nho giáo đói với phụ nữ VN
(nghĩa là rất khác phụ nữ Tàu), nhưng bà đã nói đến
một vấn đề hệ trọng. Bà nói đến tư cách quan văn
đã bành trướng từ nhiều thế kỷ, từ khi cái Nho học
đã trở thành Tóng Nho với những khuôn mẫu, mô hình cần
thiết có, mà bày đặt để một giai cấp tự bao che bảo
vệ nhau cũng có. Những cái tưởng là tuyệt vời, nhưng
tôn thờ quá không suy nghĩ và cập nhật đã biến thành
tự mãn, lỗi thời. Do đó mà khi thương thuyền Tây
phương đến cửa cảng, thay vì mở mắt tìm kiếm giải
pháp thì lại tự cao vô lối xem họ là "bạch quỉ "
như đàn anh Trung-Hoa, cứ tự nhủ ... chiến thắng tinh
thần - kiểu AQ của Lỗ Tấn, rồi tiếp tục thi văn
xướng họa! Ai khác thức thời thì bè cánh làm nản
lòng, như triều đình Tự Đức đối xử với những bản
điều trần của Nguyễn Trường Tộ, như quần thần của
vua Đồng Khánh đã ly gián làm nản lòng Trương Vînh Ký,.
. Đạo Chúa, chữ quốc ngữ, chữ Pháp,.. phải chắng là
hiểm họa cho nhà Nho chỉ biết chữ Hán, chữ Nôm, lại
có nhiều vợ nếu muốn,.. Cứ đổ lỗi cho mấy "thằng
khách quan" là tiện việc! Bà PTH nói đến tư cách
học trò dù nặng lời nhưng đã nói lên được một sự
thực mấy ai dám nhìn nhận. Ta quen làm học trò hết
người Trung-Hoa đến Tây, Liên Xô, Mỹ,.. học rất giỏi
(Truyện Kiều của Nguyễn Du hay hơn bản Thanh tâm tài
nhân gốc,.. ) nhưng giỏi từ chương hơn là sáng tạo
(những Trần đức Thảo, Trịnh Xuân Thuấn,.. là những
ngoại lệ) !
Chúng
ta thắc mắc vì đất nước có nguy cơ, tài nguyên, nhân
tài thất thoát. Khi mà trong nước muốn đi học hay vào
nhà thương phải trả tiền trước mà nếu không có thì
phải thất học và cứ mang bệnh chờ chết ! Thay vì cứ
cố tật đổ lỗi cho những "thằng khách quan",
người tự nghĩ là trí thức nên nhìn thẳng vấn đề,
thực tại. Người trí thức dù ở trong nước hay ở
ngoài vẫn còn vai trò và trách nhiệm đối với tương
lai tổ quốc, vẫn còn ở cái thế phải Hành động.
Người trí thức dù muốn dù không, dù già dù trẻ, luôn
là chứng nhân của chính trị và lịch sử. Để thực sự
là chứng nhân, người trí thức phải kiên nhẫn và bền
chí. Văn Thiên Tường thời Thành Cát Tư Hãn xâm lăng
Trung quốc đã dám đương đầu dầu chỉ với một đám
tân binh vừa tập luyện. Có người can ngăn việc châu
chấu đá voi đó, ông đã khẳng khái đáp : "Tôi
biết mình tài hèn sức mọn không đủ sức chống chọi
với quân Nguyên, nhưng tôi xả thân vì nước để các
bậc trung thần nghĩa sĩ theo đà đó mà liều thân cứu
nhà Tống" !
