Tinh thần NGUYỄN TRƯỜNG TỘ
Tập San Ngày Mới, phỏng vấn Gs Nguyễn Đăng Trúc
Năm 2001, Paris, Pháp
Thế kỷ XIX dân tộc Việt Nam bị mất nước không phải
tại ngành quân sự của ta yếu kém, cũng không phải tại nền khoa học kỹ thuật của
ta thiếu mở mang hay dân ta thiếu nhân tài. Chúng ta bị mất nước vì đại đa số
dân ta đã thờ ơ trước thời cuộc, lại bảo thủ, không biết mở tầm nhìn đến những
tiến triển của thế giới qua những diễn biến về tư tưởng, quan niệm về chính trị
xã hội, cùng những tương quan trong cuộc sống hoàn vũ thời đó. Đại đa số, từ
vua, quan đến dân, bị giam hãm trong tháp ngà lạc hậu mà cứ tưởng rằng mình văn
minh xuất chúng hơn người.
Tuy nhiên lúc đó vẫn có
những người ý thức được thời cuộc, mặc dầu chỉ là thiểu số, nhưng họ đã thiết
tha mong ước một một cuộc đổi mới để đất nước được thăng tiến theo kịp với sự
tiến triển của thế giới.
Một trong những nhà yêu
nước đó, chúng tôi xin đề cập đến Nguyễn Trường Tộ, người mang nặng ưu tư về
quê hương, dân tộc đã đem tim óc viết lên những bản điều trần, ngay cả khi nằm
trên giường bệnh : "Hiện nay tôi đau
bệnh tê thấp, gần thành người phế tật, phải nằm ngửa trên giường mà viết ..." với hoài vọng đất nước được đổi
mới.
Tiếc thay, những bản
điều trần đó đã không có hiệu lực trước vua quan thời đó mà chỉ là tiếng kêu
trong sa mạc !
Hơn một thế kỷ qua,
nguy cơ mất nước của dân ta vẫn còn đó, tuy nhiên không giống như thời trước.
Nhưng vẫn bị đe dọa dưới nhiều hình thức, trầm trọng hơn cả là sự đói nghèo và
sự kém mở mang dân trí sẽ dẫn đến tình trạng hiểu biết lơ mơ về tự do, dân chủ,
bình đẳng nên không đủ sức (trình độ) để bảo vệ nhân quyền cho chính mình, nói
chi đến việc bảo vệ cho những người khác.
Bước vào thiên niên kỷ
thứ ba, kỷ niệm 130 năm (1871-2001) ngày tạ thế của nhà chí sĩ Nguyễn Trường Tộ,
Ngày Mới xin "tái tích", nghĩa
là "nhắc lại chuyện xưa" để vinh danh Tinh Thần Nguyễn Trường Tộ vì
Người là niềm tự hào của chúng ta.
Với tinh thần đổi mới của "Người
xưa", chúng ta hãy canh tân tư duy, đổi mới cái nhìn của mình để cùng nhau
tranh đấu cho nhân quyền ở VN được phục hồi, để dân tộc được thật sự đổi mới
trong tự do công bằng.
Thế kỷ XIX, vua Tự Đức
và triều thần đã bỏ qua những lời "điều trần" về đổi mới của Nguyễn
Trường Tộ, vua quan thời đó lại còn nghi ngờ, bài xích, khiến nhà chí sĩ đành
ôm hận mà qua đời với hai câu nổi tiếng :
Nhất thất túc thành thiên cổ hận
Tái hồi đầu thị bách niên cơ.
có nghĩa là : Một bước sa chân,
nghìn đời mang hận
Quay đầu nhìn lại, cơ đồ
đã hóa trăm năm.
Nhân dịp nầy, Ngày Mới tiếp chuyện với giáo sư Nguyễn Đăng Trúc, Giám
đốc Trung Tâm Nguyễn Trường Tộ ở Strasbourg
:
1/ Ngày Mới : Những bản điều trần mà Nguyễn Trường Tộ đã viết
cách đây hơn một thế kỷ, cho đến hôm nay, chúng ta vẫn thấy trong đó những kiến
giải hết sức sáng suốt về các vấn đề xã hội, kinh tế, chính trị, quân sự, ngoại
giao v v ... Hệ thống tư duy canh tân của Nguyễn Trường Tộ đã vượt ra khỏi
những hạn chế bảo thủ của vua quan thời đó để đưa một luồng sáng rọi vào đám
sương mù dày đặc của thành kiến nho giáo, thành kiến tôn giáo và sự mê muội của
chế độ phong kiến thời đó. Theo giáo sư, những bản điều trần đó còn hợp thời
cho sự đổi mới quê hương trong giai đoạn này nữa không ?
Giáo sư Nguyễn Đăng Trúc : Chúng ta ghi nhận hình ảnh Nguyễn Tường Tộ như một kẻ sĩ dấn thân,
can đảm, một nhà canh tân xã hội. Những đặc tính đó là những giá trị trường
tồn, hợp cho mọi thời đại, là thước đo phẩm chất của một nền văn hóa.Thái độ
can đảm lên tiếng cảnh giác triều đình và nội dung các bản điều trần phản ảnh
rõ rệt những đức tính của một kẻ sĩ chân thực. Những đề xuất cải cách mà NTT
nêu lên là những điểm mới lạ (đôi lúc làm cho vua quan và dân chúng thời bấy giờ khó chịu),
thực tiển trong bối cảnh lịch sử vào hậu bán thế kỷ 19 của đất nước. Nhưng nêu
lên từng đề nghị trong các bản điều trần ấy để áp dụng cho thực tế lịch sử hôm
nay thì đi ngược lại với chính tinh thần canh tân trường kỳ của tác giả, vốn là
một nhà Nho sâu sắc am tường câu châm ngôn bất hũ nầy :' nhật tân, nhật nhật tân, hựu nhật tân '. Tuy thế chúng ta cũng
vẫn đọc được rất nhiều đề nghị có giá
trị bền vững, đặc biệt để cảnh giác các nhà lãnh đạo ngày hôm nay như chủ
trương tự do tôn giáo, mở rộng tầm nhìn ra với thế giới, bảo vệ môi sinh, tinh
thần khoa học và liên đới ...
2/ Ngày Mới : Khi đề cập đến việc làm cho dân giầu nước mạnh,
Nguyễn Trường Tộ viết : "Tôi thiết nghĩ
trong ngũ phúc, phú đứng
đầu" (Di thảo số 53). Vì theo Nguyễn Trường Tộ : "Cách làm cho nước
mạnh là ở chỗ tạo được nhiều của. Của cải nhiều thì lương thực đủ, khí giới
tinh, thành trì vững, quốc phí đầy, các việc lợi ích do đó mà sinh ra, các việc
tai hại do đó mà giảm bớt." (Di thảo số 5). Khi đề cập đến lễ nghĩa, phong
tục, Nguyễn Trường Tộ viết : "Nếu bị cái nghèo đói thúc bách thì lo kế
sống cũng không xong, còn hơi đâu mà bàn lễ, nghĩa" (Di thảo số 18).
"Cứ bị cái nghèo đói theo đuổi thì đến cha con cũng không bao bọc nhau
được, còn hơi đâu nghĩ đến lễ, nghĩa, phong tục" (Di thảo số 53). Xin giáo
sư vui lòng cho biết tinh thần Nguyễn Trường Tộ có còn hợp thời cho việc tái
thiết quê hương trong giai đoạn hiện tại ?
GS Nguyễn Đăng Trúc : Tôi xin được phép suy rộng chủ ý câu hỏi của Ngày Mới thế nầy: phải
chăng Ngày Mới muốn nói rằng qua đề nghị thực tiển và ăn khớp với nếp sống của
người dân, Nguyễn Trường Tộ nhắc nhở cho vua quan thời bấy giờ và ngay cả cho
chế độ quá nặng về ý hệ vu vơ hôm nay con đường hữu hiệu nhất để làm cho dân
giàu nước mạnh? Nếu lối suy diển của tôi ăn khớp với chủ ý câu hỏi của Ngày
Mới, thì tôi xin thưa rằng: đúng vậy. Về
điểm nầy, NTT không những có thể còn cảnh giác nhà cầm quyền hôm nay mà còn
cảnh giác những người có trách nhiệm điều hành các sinh hoạt cộng đồng người
Việt hải ngoại chúng ta. Chúng ta sinh hoạt như nhắm mắt chép lại một lối mòn
từ thủa nào, lặp đi lặp lại tràng giang đại hải những lập luận mà con người
Việt nam hôm nay không ai cảm nhận nửa, bất chấp hoàn cảnh, con người cụ thể,
ước vọng và nhu cầu thực tế trước mắt. Ngoài ra, qua những nội dung mà câu hỏi
của Ngày Mới nêu lên, chúng ta thấy NTT không hề công kích các giá trị tinh hoa
của Đạo Lý truyền thống dẫu là từ Nho giáo, Đạo giáo, Phật giáo hay Thiên Chúa
giáo. Những nội dung nầy không phải NTT đã chép lại đường lối Phú
chi, Giáo chi, Cử hiền của Khổng giáo hay sao? Ông sâu sắc và cẩn trọng hơn
những người làm văn hóa và các phong trào cải cách xã hội trong thế kỷ 20 khi
phân biệt những nét trường kỳ mới mẽ trong các sứ điệp tôn giáo và văn hóa
truyền thống và các thể chế áp dụng một cách bất cập và lạm dụng các giá trị
nầy.
3/ Ngày Mới : Tính đến năm nay, Nguyễn Trường Tộ từ trần đã
130 năm, nhưng đọc lại những di thảo của Người, chúng tôi thấy rằng lịch sử
nước nhà đã bỏ lỡ hai cơ hội "ngàn vàng", có thể tạo cho đất nước
vươn lên mạnh mẽ. Đó là cái chết quá sớm của vua Quang Trung đã khiến Nguyễn
Ánh rước voi về giầy mồ, thứ hai là sự thờ
ơ và bảo thủ của triều đình Tự Đức đã đánh mất đi một trí tuệ lỗi lạc vượt trên
tầm thời đại. Theo giáo sư, luồng sáng Nguyễn Trường Tộ có thể soi vào trí tuệ
của ngươì đời, vào thế hệ ngày nay nữa chăng ?
GS Nguyễn Đăng Trúc : Câu hỏi nầy có nhiều chữ ' nếu
như ' quá, thật khó trả lời. Cho rằng vì Vua Quang Trung chết sớm đã khiến
cho Nguyễn Ánh rước voi giày mồ, thì tôi xin thành thực thưa rằng, trong tinh
thần tôn trọng các sự kiện khách quan của lịch sử, tôi không thấy được sự liên
tục nguyên nhân-hậu quả giửa hai sự kiện nầy trong vấn đề thực dân Pháp đưa
quân xâm lược nước ta sau nầy. Còn triều đình Tự Đức đã không tiếp nhận các
chương trình cải tân đất nước mà các bản điều trần cống hiến, thì đúng sự kiện
nầy là một đều bất hạnh cho đất nước. Câu hỏi thứ ba là xét xem phong cách và
tinh thần NTT có còn được con người ngày nay mến chuộng và áp dụng hay không,
thì như Ngày Mới chứng kiến trước mắt : Rất ít ai lên tiếng hay đặt bút chê bai
NTT thế nầy, thế nọ một cách tiêu cực. Việc phê phán hay lên án NTT về điểm nầy
hay điểm khác không phải tuyệt đối không xãy ra, nhưng sự kiện đó là những
trường hợp hiếm hoi. Tuy nhiên, ca ngợi và yêu thích là một chuyện, mà có áp
dụng tinh thần NTT hay không , đó là chuyện khác. Kẻ sĩ, kẻ có học già hay trẻ
trong xã hội VN hôm nay còn dấn thân vì ích chung không? hay nồi ai thì người
ấy lo? Kẻ có trách nhiệm, kẻ có học ( kể
cả các nhà lãnh đạo đạo cũng như đời
) có được mấy người dám nói thật để
mô tả nổi khổ đau của kẻ áp bức, mất tự do, hay là ngậm tăm qua ải cho yên
phần mình? Các cộng đồng tôn giáo, báo chí, đảng phái, hội đoàn hôm nay đầu thế
kỷ 21 có khác gì lề lối sinh hoạt vào đầu thế kỷ 20 không? Ngày Mới có thể tự
trả lời...
4/ Ngày Mới : Cuốn "Nguyễn Trường Tộ con người và di
thảo" của linh mục Trương Bá Cần, xuất bản năm 1988, Đức Tổng Giám Mục
Nguyễn Văn Bình đã viết thư bầy tỏ ý kiến : " ... Cuốn sách này rất bổ ích
cho sự hiểu biết lẫn nhau giựa công giáa và không công giáo. Tôi có cảm tưởng
là, trước một dư luận vốn cho rằng Công giáo đã góp phần vào việc mất nước,
đồng bào Công giáo rất tự hào về một Nguyễn Trường Tộ với độ sâu và độ dày của
nhân vật".
Xin giáo sư cho biết cảm nghĩ của
mình, nếu đã đọc cuốn sách nầy.
GS Nguyễn Đăng Trúc : Cuốn sách dày 516 trang , khổ lớn , của lm Trương Bá Càn sưu tập và
xuất bản, tôi có mua và đọc. Đúng như lời nhận xét của Đức cố TGM Sài Gòn
Nguyễn Văn Bình, nhiều người, nhiều tổ chức (
nhất là vào thời điểm 1988 là năm phong thánh cho 117 vị tử đạo
tại VN) lên tiếng công khai
đồng hóa công cuộc rao truyền Phúc Âm tại VN trước đây với sự kiện thực dân
Pháp xâm lược nước ta, và sau đó là ngây ngô đồng hóa sứ điệp Phúc Âm với trào
lưu văn minh tây phương. Tôi nghỉ rằng những nhập nhằng lịch sử giữa đạo-đời ở
bất cứ nơi nào, thời nào thì cũng vẫn có thể xảy ra; nhưng không vì một vài
hiện tượng tiêu cực và hạn hẹp nào đó của lịch sử để có thể tổng quát hóa,
phóng đại rồi đánh giá và lên án một sứ điệp tôn giáo, một cộng đồng tôn giáo
cách nầy hay cách khác. Nguyễn Trường Tộ là một kẽ sĩ yêu dân yêu nước bên cạnh
từng trăm ngàn người công giáo Việt-Nam luôn tha thiết với hạnh phúc đồng bào
mình như ông. Các vị truyền giáo ngoại quốc, nhiều quốc tịch khác nhau, cũng
thương mến người dân Việt nam chúng ta và quí
trọng đất nước chúng ta. Nhưng đặc biệt hơn cả, qua tinh thần dấn thân
và cung cách hành xữ của Nguyễn Trường Tộ, chúng ta có một điển hình của một kẻ
sĩ khoan dung, phóng khoáng và vô chấp trong lối phục vụ công ích, vượt lên
trên những ấm ức, nghi kỵ, căm thù nhân danh một quan điểm què quặt và sai lệch
về tâm tình xem tôn giáo như một phe phái, vượt lên trên những toan tính lạm
dụng tôn giáo để tranh chấp và tạo chia
rẽ.
5/ Ngày Mới : Trong thế giới ngày nay, giới trẻ được đặc biệt
quan tâm trong mọi lãnh vực văn hóa, xã hội, kinh tế, chính trị, tôn giáo v v
..., phải chăng vì vai trò quan trọng của giới trẻ cho kỷ nguyên mới mà giáo
hội cũng đặc biệt lưu tâm đến vai trò của thế hệ trẻ. "Trong xã hội ngày
nay, giới trẻ làm thành một sức mạnh rất quan trọng ... Vai trò xã hội cũng như
chính trị của họ mỗi ngày một thêm quan trọng, nhưng họ không được chuẩn bị đầy đủ để đảm nhận những trọng
trách mới ngày càng xứng hợp." (Vatican
II,TD.12).
Thế
hệ trẻ VN được sinh ra và trưởng thành ở hải ngoại. Giáo sư suy nghĩ gì về thế
hệ nầy? Có phương cách nào giúp thế hệ nầy hòa nhập mà vẫn gắn bó với quê
hương?
GS Nguyễn Đăng Trúc : Tôi xin thành thực chân nhận
rằng các sinh hoạt cộng đồng, các vị lãnh đạo tôn giáo, chính trị của
chúng ta đã chọn một lối mòn dễ đi là chỉ đóng khung lại trong thế giới của các
bậc lão thành để dễ điều hành cộng đồng của mình hơn là dám can cường đương đầu
với giới trẻ và nếp sống linh hoạt, phức tạp trước mắt. Chúng ta không nắm
lấy hiện tại và tương lai để đặt vấn đề
và định hướng sinh hoạt, nhưng khi nhắc đến sinh hoạt cộng đồng là như vỗ về
những kỷ niệm và các sụ kiện quá khứ, lấy quá khứ của thế hệ lão thành của
mình để làm khuôn mẫu và đánh giá nếp
sống giới trẻ. Còn về phía giới trẻ
chúng ta thì thay vì phải nói như TT
Kennedy trước đây '' bạn đừng hỏi đất nước làm gì cho bạn, nhưng bạn đã làm
gì cho đất nước '', tự tin tự lực như những người trẻ Nguyễn
Thái Học, Phan Bội Châu ..., thì thường hay nại những thiếu sót của lớp đàn anh
để tránh né dấn thân, hoặc chìm ngập vào khung cảnh văn hóa cá nhân chủ nghĩa ' tìm thành tích và thành công cá nhân, và
cho lợi ích vị kỷ' hơn là đại độ
dấn thân. Trong một khung cảnh văn hóa mà các giá trị quay quanh lợi ích vị kỷ
thì làm sao phát triển được hứng khởi
tinh thần phục vụ tha nhân và cộng đồng, làm sao tìm được một thao thức
thành thực cho quê hương! Nguyễn Trường
Tộ cho chúng ta thấy rằng bên trên những đề nghị có tính cách kỷ thuật được
viết ra, trước hết và quan trọng hơn hết là nhân cách vị tha, đại độ của tâm
hồn kẻ sĩ chân thực.
6/ Ngày Mới : Khi đề cập đến văn hóa, đại đa số người Việt
"có thói quen" dựa vào lời phê bình của vua nhà Thanh nói rằng Việt
Nam là "văn hiến chi bang", rồi tự hào cho rằng nước ta "bốn ngàn năm văn
hiến". Điều đó tuy có thỏa mãn lòng tự ái của dân tộc ta. Tuy nhiên nếu
chỉ dựa vào đó mà mà không nghĩ đến việc cầu tiến. Theo giáo sư câu đó còn hợp
thời nữa chăng ?
GS Nguyễn Đăng Trúc : Hãnh diện về quê hương, đất nước, lịch sử dân tộc mình là một tình
cảm cao quí. Nhưng nhắc đi nhắc lại một cách thuộc lòng ' bốn nghìn năm văn
hiến ' bên tai giới trẻ mà không giải thích ý nghĩa tượng trưng, hoặc không
minh chứng một cách khách quan, thành thực các sự kiện lịch sử thì chẳng khác
chi là làm công việc phản chứng, đẩy con em chúng ta ( vốn được giáo dục theo
tinh thần khoa học và thực nghiệm ) vào tình trạng không tin tưởng vào lời nói
của cha ông, hoài nghi ngay cả các giá trị cao cả của truyền thống chân thực.
Riêng tại Âu Châu, sau thế chiế n thứ hai với những tội ác ghê rợn của chủ
nghĩa quốc gia quá khích (nazi), giới
trẻ không thể nào chấp nhận một lối trình bày về quốc gia dân tộc có tính cách
hàm hồ, tự cao tự đại, lên án hay khinh khi các dân tộc khác để gián tiếp tôn
vinh văn hóa dân tộc mình như tuyệt đĩnh cao siêu... Do đó, qua cung cách tiếp
cận với các nền văn hóa đông tây và tình cảm tha thiết đối với các truyền thống
văn hóa dân tôc mình của Nguyễn Trường Tộ, tôi nghỉ rằng tinh thần khai phóng
của ông đáng được chúng ta lưu ý. Đúng vậy, tuổi trẻ con em chúng ta không
biết, không mến chuộng văn hóa ViệtNam
thật là một bất hạnh, nhưng bất hạnh hơn một trăm ngàn lần nếu con em
chúng ta rơi vào chủ nghĩa quốc gia quá khích, và nhất là nếu sự việc xãy ra là
do lỗi của chính sự thiếu cảnh giác của chúng ta.
7/ Ngày Mới : Giáo sư nghĩ gì về viễn ảnh một nền văn hóa Việt
Nam
tại hải ngoại, nếu giới trẻ VN sống ở xứ người không thông thạo tiếng Việt ?
GS Nguyễn Đăng Trúc : Có hai vấn đề nêu lên ở đây. Chúng ta ai cũng biết quê hương dân tộc không phải chỉ là có một
mảnh đất và tập hợp một số dân cư, và
thế là đủ. Cuộc sống tinh thần, tình tự con người , lịch sử..., sinh hoạt văn
hóa phải nói là tinh hoa của dân tộc và quê hương. Thế nhưng, chúng ta đã nói
nhiều về khốn khổ của cuộc sống kinh tế, chúng ta ý thức tình trạng thiếu tư do chính trị..
Nhưng mấy chục năm qua, nếp sinh hoạt văn hóa cá nhân cũng như cộng đồng thực
sự không hề có tại quê hương, được mấy ai đặt thành vấn đề ! Chúng ta có thể
mướn kỷ sư, chuyên viên ngoại quốc, thay
đổi thể chế chính trị và ngay cả kêu gọi
các nhà truyền giáo đến giúp chúng ta; nhưng thế hệ con em chúng ta hôm nay từ
ngày sinh ra cho đến tuổi trưởng thành sống trong một sa mạc văn hóa, rồi đây
chúng ta sẽ lấy ai , tìm đâu ra nhịp sống liên tục của tâm hồn Việt nam để xây
dựng lại quê hương. Cộng đồng hải ngoại không gánh trách nhiệm ấy thì ai thay
thế được đây! Thế nhưng chúng ta tự kiểm : đã đến lúc chúng ta ý thức được
trách nhiệm ấy chưa? và ở cấp độ làm tài
tử cho vui hay trên bình diện một tập thể có tầm vóc quốc gia ? Vấn đề thứ hai
nêu lên có liên quan, nếu không nói là đã có giải đáp khi vấn đề vừa nêu lên
được giải quyết: vấn đề biết và nói tiếng mẹ đẻ của con em chúng ta trong cộng
đòng hải ngoại. Con em chúng ta dễ tiến hành việc học và nói tiếng mẹ đẻ khi
chúng được thúc đẩy bởi nhu cầu yêu thích lối sống, khung cảnh sinh hoạt văn
hóa, giao lưu bè bạn giữa chúng ta với nhau. Qua bốn kỳ tổ chức các Khóa Đại Học
Hè cho các sinh viên, chuyên viên VNHN, tôi nhận thấy lúc đầu phần lớn các em
không nói, hay chỉ nói bập bẹ tiếng Việt. Nhưng vì giao tế qua lại giữa các bạn
ấy với nhau trong vài năm , xuyên qua nhiều quốc gia không dùng chung một ngôn
ngữ, các bạn trẻ vì thích mà học tiếng Việt để nối kết tình bằng hữu. Kinh
nghiệm đó còn hạn chế lắm, nhưng nó cũng giúp thêm một yếu tố để chúng ta suy
nghĩ.
8/ Ngày Mới : Hoàn cảnh xã hội Âu Mỹ đã chi phối tâm tình
người Việt lưu vong khiến một số người bị hoang mang, khủng hoảng. Tình trạng
nầy cũng ảnh hưởng nhiều đến thế hệ trẻ. Theo giáo sư, có phương thức nào giúp
giới trẻ quân bình hóa được với cuộc sống hiện tại ?
GS Nguyễn Đăng Trúc : Chúng ta khoan vội cho rằng giới trẻ ngày hôm nay bị ảnh hưởng văn hóa
Âu Mỹ là một sự việc không hay, một cái gì đó mang tên là khủng hoảng, làm như
xã hội Âu Mỹ hiện tại là trụy lạc, hư đốn. Qua một câu hỏi Ngày Mới nêu lên ở
phần trên, tôi có dịp nhận đỵnh về giới trẻ trong khung cảnh văn hóa nói chung
của thế giới hôm nay, chứ không riêng gì xã hội Âu Mỹ. Dẫu xã hội Âu Mỹ nầy có
mang nhiều hình thức tự do quá lạm, nhưng là một xã hội tự do. Và đó là
điểm tích cực hàng đầu trong nếp sống xã
hội. Trong khung cảnh tự do đó, con em chúng ta hưởng thụ một lối sống rất
thành thực, cảm nhận sâu sắc những giá trị cao đẹp như thích làm việc, trách
nhiệm cá nhân, ý thức công bằng xã hội, liên đới, bình đẳng và khoan dung tôn
giáo, tôn trọng sự khác biệt chính kiến, khác biệt về dân tộc và văn
hóa...Chúng ta không thể lấy một vài hiện tượng quá đà về quan điểm tự do cá nhân ( chướng mắt so với nếp sống
đạo đức truyền thống của chúng ta, nhất là trong vấn đề tính dục ) để đánh giá thấp những giá trị cao đẹp mà con
em chúng ta đang hấp thụ được nơi xã hội Âu Mỹ . Và chúng ta cũng khiêm tốn nhận
ra rằng thế hệ chúng ta không đưọc như thế hệ con em chúng ta về việc tiếp nhận
và sống thực các giá trị vừa nêu. Nhưng trong bối cảnh văn hóa nầy, chúng ta
cũng mường tượng thấy một cái gì đó rất quan trọng đang thiếu vắng trong nếp
sống của con em chúng ta: tôi muốn nói đến chiều kích siêu nhiên. Và đối với
quan điểm của tôi , chính chiều kích nầy là hồn của văn hóa. Trong bối cảnh của
các các câu hỏi liên quan đến NTT, tôi cững tin rằng vì có một cuộc sống siêu
nhiên sâu sắc mà NTT đã trở thành một kẻ sĩ đại độ, can cường và dấn thân.
9/ Ngày Mới : Trong những thập niên qua, cuộc sống xã hội đã và
đang có nhiều sự đổi mới. Những thay đổi đó có thể làm thăng hoa cuộc sống và
cũng có thể hủy họai đời sống xã hội và tôn giáo, vì đa số, con người đang chạy
theo cuộc sống vật chất để thụ hưởng, thêm vào đó chủ nghĩa cá nhân đang bành
trướng khiến con người xa dần cuộc sống tâm linh, đức tin lần hồi bị mai một.
Theo giáo sư, làm cách nào có thể cứu vãn tình trạng nầy?
GS Nguyễn Đăng Trúc : Câu hỏi Ngày Mới nêu lên như đã trả lời phần nủa rồi. Về thắc mắc là
tìm phương cách nào để cứu vãn, tôi thấy khi nêu lên vấn đề tôn giáo có lẽ
chúng ta nên tìm câu giải đáp trong sứ điệp tôn giáo: tức là tôi và bạn đây chứ
không ai khác phải thực hiện niềm tin tôn giáo của chính mình. Đó là phương
thuốc hiệu nghệm nhất.
10/ Ngày Mới : Khi các học viên tham dự Đại Học Hè, ngoài việc
lãnh hội các bộ môn văn chương, lịch sử, địa lý, nghệ thuật VN v v ... Sau khi
mãn khóa, theo nhận xét của giáo sư, các học viên có ý thức được nền văn hóa VN
là cần thiết cho đời sống của người Việt hải ngoại không ?
GS Nguyễn Đăng Trúc : Các học viên trước hết rất cảm động khi thấy các giáo sư hy sinh tận
tụy một cách vô vị lợi để giúp họ. Tôi nhớ một kỷ niệm : vào mùa hè 1996, trong
khóa Đại Học Hè đầu tiên chúng tôi tổ chức ở Tu Viện Xitô ViệtNam ở Orsonnens ,
Thụy Sĩ. Nhiều học viên thắc mắc hỏi tôi: Linh mục Viện Trưởng của nhà Dòng mà
đi xắt hành, lượm giá, còn linh mục lo
giáo tập lại đặc trách nấu ăn, dọn ăn cho chúng con sao ? Trong thâm tâm tôi,
tôi nghĩ rằng đây mới thực là bài học văn hóa và lịch sử dân tộc có tác dụng
hơn cả. Tuổi trẻ cần kiến thức về văn hóa, nhưng văn hóa Việt Nam trước hết
là cảm nghiệm được lòng thương mến và lo âu một cách chân tình của cha mẹ , anh
chị , bạn bè, thế hệ đi trước đối với mình.
11/ Ngày Mới : Qua dự án thành lập Đại Học Nhân Văn Việt Nam Hải Ngoại
và đại học trên liên mạng. Giáo sư có định mở một "cánh cửa" văn hóa
về Việt Nam
không trong lúc nầy không?
GS Nguyễn Đăng Trúc : Trong những thành viên sát cánh với chúng tôi để tiến hành dự án nầy có
những bạn bè và nhân vật trong nước. Có nhịp cầu nào dễ bắt hơn là nhịp cầu văn
hóa. Trong quá khứ, Đại Học Hè đã gây được phấn khởi cho nhiều giới trong nước,
hy vọng Đại Học Nhân Văn trong tương lai sẽ la kết hợp những nổ lực chung của
những người thiện chí trong cũng như ngoài VN.
12/ Ngày Mới : Để kết thúc buổi nói chuyện hôm nay, xin giáo sư
cho biết cảm nghĩ của mình : Trong cuộc sống lưu vong khi ta hay dùng danh từ
"diaspora" đề ví mình với những người Do Thái xưa kia. Phải chăng đó
là một chấn thương trong lịch sử dân tộc ? Có thể biến họa thành phúc được
chăng ?
GS Nguyễn Đăng Trúc : Tôi xin chia xẽ một tâm tư có vẻ hơi tế nhị. Người ta thường thấy
những văn sĩ, những người làm văn hóa cao độ thường là người lưu vong, hoặc
mang tâm tình lưu vong. Từ Đấng đã trả lời '
Con chim có tổ , con chồn có hang, Con Người không có chổ tựa đầu ' đến thân thế xuôi ngược của Khổng
Tử, không ai không sống cảnh lưu vong. Lưu vong tự nó là khổ đau, đứng như Ngày
Mới nói nó là chấn thương của lịch sử. Nhưng thời gian, lịch sử , toàn bộ kiếp
con không phải là sinh ký tử qui,
là 40 năm tạm dung và vượt qua trong sa
mạc hay sao ? Làm sao thấm được các câu thơ của thi hào Nguyễn Du mô tả kiếp
người qua thân thế nàng Kiều khi chúng ta không thực sự sống cảnh lưu vong :
Vui
là vui gượng kẻo mà
Ai
tri âm đó mặn mà với ai...
Rằng
hay thì thiệt là hay
Nghe
ra ngậm đắng nuốt cay thế nào!
Những tượng trưng về kiếp sống
con người cho thấy nếu khổ đau là lửa để luyện thép, thì hoàn cảnh lưu vong của chúng ta hôm nay hẵn đã giúp cho
con người Việt Nam phát huy được nhiều chiều kích sâu xa, không phải chỉ la
tổng số chuyên viên gia tăng trong hàng ngũ con em mình mà thôi, mà hơn hết là
sự trưởng thành trong nhân cách khi khám phá đâu là Nhà Thực, Quê Thực của
mình, khi nhận ra kẻ khác khác mình để tôn trọng và yêu thương. Và phúc nào hơn
khi phát triển đầy đủ hơn nhân cách của mình!
Nhân dịp được tiếp xúc với
Ngày Mới, tôi xin phép được nhân danh PT Giáo Dân VNHN, TT Văn hóa Nguyễn
Trương Tộ và Tập San Định Hướng kính
chúc Ban Chủ Biên , độc giả Ngày Mới và
gia quyến một năm mới Tân Tỵ an lạc.
Năm
2001, tập san Ngày Mới sẽ là diễn đàn học hỏi Tinh Thần Nguyễn Trường Tộ qua
các bản điều trần. Hy vọng Trung tâm Nguyễn Trường Tộ và tập san Ngày Mới sẽ
cùng nhau cổ suý tinh thần của Người Xưa để tiến đến việc tổ chức ngày giỗ thứ
130 của Người tại Paris đê vinh danh Người qua các bản điều trần. (22/11/1871 -
2001).
Thay mặt độc giả Ngày Mới, thành thật cảm ơn
giáo sư.
Lê Trân
