Rừng và Con người
GSTS Thái Công Tụng
Abstracts
Classification of various types of forests, role of forests, forest problems in Viet Nam are discussed
1.Tổng quan.
Đại Hội Đồng Liên Hiệp Quốc
đã tuyên bố năm 2011 là năm quốc tế về rừng để báo động về sự tàn phá rừng một cách đại quy mô với trung bình
350km2 rừng bị mất đi mỗi ngày, làm tổn
thương sự đa dạng sinh học và làm tăng
thêm sự sưởi nóng toàn cầu.
Nếu có ai hỏi
hãy tìm chỉ một cá thể duy nhất vừa bảo đảm đất giàu, vừa điều hòa được nước và
lụt, vừa phát sinh hơi nước, vừa tồn trữ cacbon, vừa thanh lọc không khí, vừa
điều hòa nhiệt độ, vừa chứa động vật và thực vật, vừa làm đẹp cảnh quan thì
chắc hẳn câu trả lời đó là một cây và cây lại là một phần của rừng.. Con người
từ thời thượng cổ cách đây mấy trăm ngàn năm cũng phải dựa vào rừng mà sống: săn bắn, củi đốt, làm nhà, thuốc thang đều
nương vào rừng. Không rừng, con người không có nguyên liệu, không muông thú để
săn bắn.. Trong bài quốc ca của Việt Nam thời trước 1945, còn gọi là
Đăng Đàn Cung, có câu hát:
Kìa núi vàng bể bạc, có sách trời, sách trời định phần..
Núi vàng không phải là núi có vàng mà ý nói
là núi chứa đựng nhiều tài nguyên trong đó rừng là một. Rừng chính là vàng
xanh; rừng còn qúy hơn vàng vì rừng ảnh hưởng đến khí hậu, đến thủy văn, đến
sức khoẻ con người. Qủa vậy, rừng có nhiều chức năng liên hệ đến môi trường
thiên nhiên và nhân văn.
2.
Các loại rừng trên thế giới
Đi từ cực địa cầu đến xích đới, có 8 loại
rừng lón như:
đồng rêu đới lạnh, rừng taiga còn gọi là rừng
thông phương bắc, rừng lá ôn đới, rừng Địa Trung Hải, thảo nguyên, xavan hay rừng có đới nóng, rừng
rậm nhiệt đới, rừng ngập nước.
Đồng rêu đới lạnh (toundra) nằm trên các vùng có băng đóng
vĩnh viễn trên mặt đất. Ngày mùa hạ rất dài . Mùa đông, đêm kéo dài hàng tháng.
Do đó thực vật chỉ là rêu và địa y (lichen)
Rừng taiga, còn gọi là rừng thông phương Bắc
(forêt boréale de Conifères) có phía bắc giáp với vùng toundra, phía nam giáp
với vùng rừng hỗn hợp lá kim và lá rộng. Rừng taiga ở phía Alaska, bắc Canada,
Bắc Âu, bắc Siberia nằm thành một đới dài trên Trái Đất. Rừng taiga có những
loài cây lá nhọn như thông (Pinus), linh sam (Abies), vân sam (Epicea),
thông rụng lá (Larix). Khí hậu rừng taiga lạnh, mùa đông kéo dài . Động
vật thường gặp là tuần lộc (caribou), nai sừng tấm (orignal) sống và di chuyển
từng đàn hàng ngàn con và các loài thú ăn thịt như gấu, chó sói, cáo ..
Rừng lá ôn đới còn gọi là rừng lá rộng hay rừng rụng lá
phát triển mạnh ở Đông Canada,
Đông Bắc Hoa Kỳ, Tây Âu và Đông châu Á . Đây là vùng nhiều cây phong (Acer)
có lá vàng đỏ vào mùa thu. Lượng mưa vừa phải; lá rụng vào thu, tạo một lớp lá
khô dày đặc trên đất. Có nhiều thú như hươu, nai...Sau đây là vài loại cây
tiêu biểu của loại rừng này:
|
Tên latin
|
Tên Pháp
|
Tên Anh
|
|
Abies
|
Sapin
|
Firs
|
|
Acer
|
Erable
|
Maple
|
|
Aesculus
|
Marronnier
|
Horsechesnut
|
|
Betula
|
Bouleau
|
Birch
|
|
Carya
|
Caryier
|
Hickory
|
|
Crataegus
|
Aubépine
|
Hawthorn
|
|
Castanea
|
Chataignier
|
Chesnut
|
|
Catalpa
|
Catalpa
|
Catalpa
|
|
Celtis
|
Micocoulier
|
Hackberry
|
|
Fagus
|
Hêtre
|
Beech
|
|
Fraxinus
|
Frêne
|
Ash
|
|
Ginkgo
|
Ginkgo
|
Ginkgo
|
|
Juglans
|
Noyer
|
Walnut
|
|
Juniperus
|
Genevrier
|
Juniper
|
|
Larix
|
Mélèze
|
Larch
|
|
Picea
|
Epinette
|
Spruce
|
|
Pinus
|
Pin
|
Pine
|
|
Platanus
|
Platane
|
Planetree
|
|
Populus
|
Peuplier
|
Poplar
|
|
Quercus
|
Chêne
|
Oak
|
Rừng Địa Trung Hải thường gặp không những ở các xứ quanh bờ Địa
Trung Hải mà còn có mặt ở Nam Cali (Hoa
Kỳ), Nam Australia, Nam Phi. . Mùa hè nóng. Thực vật khá đa dạng vì gồm những
cây như sồi xanh (Quercus ilex), sồi bần (Quercus suber), nhiều
loài thông bá hương (Cedrus) cũng như cây bạc hà (Eucalyptus)
trong các rừng ở Australia.
Thảo nguyên (steppe) gặp ở các xứ Trung Á và Trung Quốc
Thực vật rất
nghèo, chỉ vài cây bụi nhỏ với đám cỏ thấp, có rễ rất dài ăn xuống các lớp đất
sâu để hút nước. Nhiều cây mọc rất nhanh về
mùa xuân khi mặt đất còn ẩm ướt, chúng lớn lên ra hoa, tạo qủa trong
vòng 1 tháng rồi chết. Động vật hoang mạc có lạc đà một bướu, linh dương. Sự
thích nghi của động vật với đời sống hoang mạc rất rõ nét biểu hiện ở các điểm
chống cự được với khô nóng như giảm sự tiết mồ hôi và nước tiểu, hoạt động chủ
yếu về đêm, có đời sống chui rúc trong đất.
Savan hay rừng có đới nóng như ở Mali,
Niger
có đặc điểm mưa ít, mùa mưa rất ngắn, mùa khô thì dài. Vào mùa khô, cây rụng lá
vì thiếu nước, cỏ cũng bị khô cằn. Châu Phi có cây baobab có thân rất to . Động
vật có antilope, gazelle, ngựa vằn, hươu cao cổ. Chúng thích nghi với sự vận
chuyển trên đồng cỏ hoang vu . Có những
loài thú ăn thịt (sư tử, báo) thích nghi với sự chạy nhanh, chúng săn bắt thú
ăn cỏ, có những loại chim như đà điểu.. Có giả thuyết cho rằng người nguyên
thủy là sinh sống trước kia vùng savan châu Phi vì có nhiều thú ăn cỏ, môi trường savan giúp cho
thị giác loài người phát triển. Viet
Nam có nhiều savan cỏ tranh (Imperata
cylindrica)
Rừng rậm rụng lá nhiệt đới
(deciduous dense forest) như ở Việt Nam,
Thái Lan, Indonesia và vùng xích đạo Amazone,
Phi Châu. Khí hậu nóng và ẩm. Lượng mưa lớn do đó rừng có nhiều tầng, cao, rậm
rạp. Mặt trời ít khi xuống tận mặt đất. Cây to, dưới gốc có 'bạnh' như cây bằng
lăng, trên thân có phong lan, tầm gửi chằng chịt. Động vật phong phú vói vượn,
khỉ, sóc, chim, voi, trâu rừng, thỏ..
Rừng ngập nước (mangrove), nhiều cây đước, bần, có mặt gần
cửa biển tại nhiều xứ nhiệt đới, từ Phi châu, Nam Mỹ đến Đông Nam Á . Rừng này
cung cấp gổ làm than ( như than Cà Mâu) và là nơi sống đa dạng cho nhiều loại động thực
vật, đóng góp to lớn vào sự đa dạng sinh học trên toàn cầu.
Nhưng càng ngày loại rừng này bị phá nên các
vùng duyên hải không có bức tường thiên nhiên chắn gió và làm nước mặn tiến sâu
vào đất liền .
Nhận thức được tầm quan trọng của các vùng
đất ngập nước, cho nên vào ngày 02/02/1971 tại thành phố Ramsar (Iran), Công ước
về các vùng đất ngập nước (gọi tắt là Công ước Ramsar) đã ra đời nhằm
bảo vệ loại rừng này trên thế giới.
Trở lên là nói về các loại rừng.
Nhưng sự phân phối địa lý rừng thì không đồng đều:. Có 5 xứ rất giàu về
rừng (Liên Bang Nga, Bresil, Canada, Hoa Kỳ và Trung Quốc) và diện tích rừng 5
xứ này đà chiếm trên nửa (53%) của diện tích rừng trên toàn thế giới. Nam Mỹ với
rừng Amazonie chiếm 21% diện tích rừng trên thế giới. Trong 64 xứ tổng số trên
2 tỷ người thì trái lại rừng chỉ chiếm 10% của lãnh thổ. Cũng lại có nhiều xứ
nhỏ khác thì hầu như toàn là rừng như đảo Dominica
miền Caraibes, Guyane thuộc Pháp (98%), Suriname
(95%), Seychelles
(88%). Ở lục địa Phi châu, rừng chiếm nhiều diện tích ở Congo, Gabon, Nam Phi.
3.Vai trò của rừng trong môi
trường và cuộc sống.
-rừng bảo vệ đất: Khi mưa xuống, nước mưa một phần được tàn cây ngăn chận, một phần chảy xuống thân cây rễ cây nên tốc độ dòng
chảy chậm hơn và có thì giờ thấm dần vào lớp đất sâu tới lớp nước ngầm, tạo
thành dòng chảy trong đất, nhờ vậy, đất bớt xói mòn hơn. Nếu không có rừng, sự
xói mòn sẽ chuyên chở các bùn cát xuống các hồ nhân tạo trữ nước trên núi, làm
trữ lượng nước trong hồ bị giảm mạnh. Khác với đất trồng trọt, đất rừng tự cung
cấp lấy các dưỡng liệu vì nhờ rừng nên đất có thảm cỏ lá mục, cải tạo môi
trường đất, có tác dụng nâng cao độ phì nhiêu của đất.
-rừng với khí quyển: rừng chuyển vào không khí nhiều oxy hơn; do
quang hợp, cây rừng đã đưa vào khí quyển trung bình 16 tấn ôxi/ha rừng, giữ cân
bằng nồng độ ôxi của bầu khí quyển. Đó là lí do các công viên có cây xanh rất
cần trong thành phố.
-rừng chống nạn cát bay/ chắn sóng ven biển: Nhiều nơi như Quảng Bình, Quảng
Trị, Thừa Thiên có nạn cát bay làm cát chiếm các đồng ruộng, đường sá: mùa mưa,
cát trôi thành suối cát; mùa hè, gió Lào khô nóng thổi mạnh xen kẽ với gió mùa
Đông Nam gây nạn sa mạc hoá. Do đó, trồng cây cố định các đồi cát là việc ảnh
hưởng tích cực đến môi trường.
-rừng giúp cho sức khoẻ . Rừng tác động thuận lợi đến sức khoẻ loài
người vì trong rừng, khí hậu trong lành, ít ô nhiễm, ít tiếng động, ít bụi bặm
và nhờ vậy, tâm hồn bớt căng thẳng.
-rừng cung cấp gổ củi: gổ làm bàn ghế giường tủ; củi
nấu ăn, nung trong lò gạch, làm than. Kỹ nghệ gỗ và nhất là kỹ nghệ bột giấy ở Canada rất phát
đạt. Riêng tại tỉnh bang Quebec, cứ trong 6 công việc thì đã có 1 liên hệ đến
ngành rừng như nhà máy cưa xẻ, nhà máy giấy, xưởng làm đồ mộc.
-rừng cung
cấp các lâm sản ngoài gỗ. Các dân tộc ít người sống
miền núi thường thu lượm, biến chế, buôn bán các sản phẩm ngoài gỗ như : nấm,
mật ong, măng tre, mây, hoa lan, dược thảo, trầm..Nấm trong rừng có nhiều loại:
nấm mèo đen, nấm mèo trắng, bào ngư, linh chi, hầu thủ v.v. Nấm mèo (Auricularia
polytricha), còn có tên là mộc nhĩ là nấm sống trên gỗ mục. Vùng núi có nấm
hương (Agaricus rhinozerotis) có mùi thơm, ăn ngon.. Trong rừng có tre,
có nứa (Neohouzeaua),sặt (Arundinaria), luồng (Dendrocalamus),
trúc (Phyllostachys) và các loài tre này dùng trong nhiều việc: dụng cụ
trong nhà (làm đủa, đan thúng, tăm, giường ),
dụng cụ bắt cá (lờ, rọ, cần câu ..), bẫy chuột, làm vách phên nhà, làm
dụng cụ săn bắn (cung, tên), làm dụng cụ âm nhạc (sáo), làm giấy
-rừng có
nhiều cây cho tinh dầu. Nhiều thực vật cho phẩm nhuộm: phẩm vàng như nghệ,
hoa hoè; phẩm đỏ như lá cẩm
-rừng cung cấp thuốc trị bệnh. Xưa kia, con người nhờ các loại cây cỏ trong
rừng để chữa bệnh vì cây cỏ có chất làm lành vết thương, giải nhiệt, giải độc,
mụn nhọt, trị cảm cúm, trị ho .. Ngày nay, dù khoa học có tiến bộ nhưng rừng
vẫn là nơi các thực vật cung cấp nguyên liệu để khảo cứu, trích các tinh dầu.
Nạn sốt rét gây tàn phá làm chết rất nhiều
sinh mạng. Cây quinquina (Cinchona sp) cho chất quinine và các thuốc trị sốt rét như chloroquine,
quinacrine, primaquine đều từ quinine mà ra. Chất này không phải chỉ trị sốt
rét mà còn dùng chữa nhều bệnh khác nữa.
Trong quãng 3
000 cây chứa các đặc tính chống ung thư thì có đến hơn 2 000 cây từ rừng nhiệt
đới. Riêng Việt Nam
có hàng trăm loài thực vật chứa các alcaloit khác nhau và các alcaloit có thể
dùng làm nhiều loại thuốc, đáng chú ý là các alcaloid có tính chất kháng sinh
và an thần.
-rừng là kho
gen qúy giá
Rừng là một ngân
hàng tài nguyên gen to lớn vì chứa rất nhiều thực vật, động vật từ chim, thú,
thực vật khác nhau nên một khi phá rừng thì nguồn gen vĩnh viễn bị mất đi.
- rừng cho
nhiều loại trái cây ăn được
Nhiều loài cây
trong rừng có trái ăn được: sim, mồng quân, dâu rừng, giẻ ..
Đói lòng ăn mớ trái sim
Nhịn ăn khát
nước đi tìm người thương
- rừng là lá
phổi của hành tinh ta ở
Khi trái đất còn
hỗn mang, trái đất không có cây cối. Dần dà, trái đất có cây xanh lá chứa chất
diệp lục; chất này có đặc tính hấp thụ được một phần năng lượng mặt trời qua
hiện tượng quang hợp. Trước kia, trái đất cũng không có oxy và cũng chính nhờ
hiện tượng quang hợp này, mà có oxy: trong sự quang hợp, cây hút CO2
và nhả ra oxy. Chính nhờ rừng hút bớt được chất CO2 do khói nhà máy,
khói xe cộ nên rừng là 'giếng' chứa cacbon (carbon sink).
- rừng với
nước. Rừng
bảo vệ nguồn nước, hạn chế thiên tai.
Nếu không có rừng đầu nguồn trên lưu vực thượng lưu, sự xói mòn đất đai của thượng lưu dòng sông
sẽ chuyên chở bùn cát hư hại mùa màng ở hạ lưu, khiến hoa màu bị thiệt hại.
Lượng nước bốc hơi từ đất rừng thấp hơn ở nơi không cây cối vì trong rừng,
nhiệt độ thấp hơn ngoài đồng trống, gió yếu, độ ẩm cao. Lớp thảm mục dưới tàn
cây rừng che chở đất bớt bốc hơi nên ẩm độ trong đất rừng cao hơn đất
trống vì nước được giữ lại; nhiệt độ đất trên đất rừng thấp hơn đất trống trải.
Khi chế độ nước khô hạn, khi nhiệt độ đất cao thì đó là các điều kiện để sa mạc hoá
-rừng và tâm
linh: Vào rừng, đầu óc ta yên tĩnh hơn, bình lặng
hon, nó giúp ta nghiệm thấy một cái gì mới mẻ khác, vượt ra ngoài các quan niệm
thông thường..Vào rừng yên tĩnh thì con
người thư giãn, thoải mái hơn, vì vậy, rừng là nơi an dưỡng tinh thần ; các tu
viện Thiền thường ở các vùng có rừng núi thiên nhiên.
Tóm lại rừng cung cấp
nguyên liệu cho kỹ nghệ (cưa xẻ, giấy, đồ mộc), tạo công ăn việc làm, giảm lụt
lội, chống xói mòn, nơi trú ẩn cho động vật hoang dã, đóng góp rất lớn vào cải thiện khí hậu và đất
đai, tạo môi trường sinh thái cho du lịch và như vậy đóng góp không nhỏ vào sức
khỏe và đời sống con người.
Bảng sau đây tóm tắt các dịch vụ của rừng.
Dịch vụ của
rừng Ví dụ
Cung cấp
gổ củi gổ làm nhà, đóng bàn
ghế
thuốc trị bệnh trong
các cây thuốc
kho gen thực vật nhiều gen kháng
lạnh, kháng hạn
các lâm sản ngoài gổ củi nấm, trái
cây rừng, mật ong
Điều hoà
bảo vệ đầu nguồn lưu vực chống xói mòn, tăng
nước ngầm
bảo vệ ven biển
cản sóng, cản gió
điều hoà khí hậu tăng độ ẩm trong
không khí
Văn hoá
tâm linh và ngắm cảnh thiền
giải trí
du ngoạn
thẩm mỹ tăng vẻ đẹp thiên
nhiên
Yễm trợ
xã hội cư dân miền sơn cước
tạo thổ
4. Các vấn nạn của rừng Việt
Nam.
Sau đây là vài vấn nạn :
-phá rừng để có
đất trồng trọt. Dân số tăng nhanh, nảy sinh ra một số nhu cầu về chất đốt, về
đất trồng trọt, về gỗ xây dựng. Sự phá
rừng bừa bãi, đốn cả cây lớn lẫn cây bé đã kéo theo xói mòn đất đai, suy thoái
phì nhiêu, trầm tích các hồ chứa nước, giảm đa dạng sinh học, suy giảm lượng n
ước ngầm trong mùa khô, gia tăng cường độ cũng như tần suất lũ lụt trong mùa mưa.
Người miền núi
vẫn sống theo lối đốt rừng làm nương rẫy trồng trọt vài năm sau đó khi đất mất
đi sự phì nhiêu lại sang một cánh rừng khác đốt rừng tiếp tục làm nương rẫy.Vì
vậy, rừng càng ngày càng thoái hoá, cả về diện tích lẫn số lượng các loài.
-đốn củi để có
chất đốt. Đốn củi liên tục trên những khu rừng gần các thôn bản ở các chân núi
dãy Trường Sơn, làm cho rừng không còn
điều kiện thuận lợi để có thể tái tạo tự nhiên khiến rừng thêm suy thoái và đất
có đồi trọc rất nhiều ngày nay ở Việt Nam.
-cháy rừng: nạn
cháy rừng mỗi năm làm thiệt hại rất nhiều rừng và thảo nguyên: chỉ cần một đóm
lửa, gặp thảm cỏ khô mùa hạ nóng bức,
-phát triển hạ
tằng: sự tạo dựng các hồ chứa nước, xẻ
đường cũng làm nhiều rừng bị mất đi.
Hiện nay, nhiều vùng như vùng Tây Bắc (Sơn
La, Lai Châu) rừng chỉ còn khoảng 10% tổng diện tích đất đai tự nhiên, trong
khi tỷ lệ che phủ các vùng núi cao đầu nguồn phải cao (50-70%) mới bớt được lụt
lội.
Và sau đây là vài
phát biểu từ trong nước trong cuộc họp về rừng ở Ban Me Thuot năm 2016:
..Lợi dụng chủ trương giao
đất, giao rừng, nhiều cán bộ công an, kiểm lâm... đã thâu tóm đất, sang nhượng
đất rừng để kiếm lời dẫn đến việc rừng bị phá tan hoang
…Trong
rất nhiều vụ vi phạm lâm luật có nhiều lực lượng ngầm đứng đằng sau. Nếu không
phối hợp tốt hơn như công an, kiểm lâm, chính quyền địa phương không cách gì
phát hiện đầu nậu gỗ, đầu nậu rừng, đầu nậu lâm sản mà chỉ bắt được mấy ông cửu
vạn.
Những vụ phá rừng không xử lý được vì có cán bộ
trong đó. Cán bộ có nhận đất, có nhận rừng, có buôn bán đất đai, có chỉ đạo bật
đèn xanh cho phá rừng. Do đó nó cứ lùng nhà lùng nhùng, sang nhượng lung tung
đâu xử lý được, công an cũng bó tay
5. Cải thiện môi trường rừng
.
Vài biện pháp để cải thiện:
-bảo tồn và làm
giàu tài nguyên rừng: trồng cây gây rừng, trồng thâm canh ở các thung lũng hoa
màu lương thực để giảm bớt sức ép trên các đất dốc; kết hợp trồng rừng và cây
ăn qủa; đề phòng nạn cháy rừng. Nên có nông lâm kết hợp, cọng thêm các biện
pháp công trình (bực thềm, hố ) và biện pháp sinh học (băng cây, trồng cây họ Đậu cố định được chất đạm và bảo vệ đất
như Pueraria phaseoloides, Mucuna utilis, Tephrosia, Crotalaria
..) để giữ đất chống xói mòn.
-sử dụng các
nguồn tài nguyên tái tạo được và không ô nhiễm như gió, mặt trời, nước để bớt sử dụng năng lượng từ rừng. Các
khí sinh học (biogas) dùng phế thải động vật và th ực vật để nấu nướng, cũng giúp giảm sức ép trên tài nguyên rừng.
6. Kết luận.
Rừng chỉ là một
bộ phận của sinh quyển trong đó phải kể thêm nước và đất. Cả ba yếu tố đất, nước và rừng có tương quan hữu cơ với
nhau:
Rừng tác động trên đất, trên nước và trên con người . Ví
dụ: phá rừng sẽ làm dòng nước chảy giảm đi, khiến nước mặn xâm nhập. Phá rừng
làm xói mòn đất, giảm độ phì nhiêu của đất và tác động xấu đến an ninh lương
thực. Rừng đầu nguồn bị chặt hết cây nên không còn giữ nước do đó khi mưa lớn
đến là đương nhiên lũ quét đến.
Suy thoái đất có nhiều
hậu quả quan trọng trên các môi trường có liên hệ đến đất: Đất hẹp, người đông mà nếu đất không được
sử dụng hợp lý thì con người tự làm hại đến mình vì đất thoái hoá thêm, nghèo
thêm sẽ ảnh hưởng xấu đến sản xuất lương thực. Nếu đất mất phì
nhiêu, người dân có khuynh hướng mở mang thêm đất bằng cách khai hoang, ảnh
hưởng đến quỹ đất rừng.
Cũng vậy, thiếu nước,
hạn hán cũng tác động trên thực vật và động vật, làm chế độ thủy văn bị đảo
lộn, làm nước mặn xâm nhập vào đất.
Với sự biến đổi khí hậu do các khí nhà kính
gây nên làm trái đất nóng dần thì vai trò của rừng lại càng quan trọng hơn.
Yêu rừng, chính là yêu ta, yêu con người vậy.
Thái Công Tụng
