Chém
cha cái khó
Thái Công Tụng
Xin mượn vài chữ trên trong
bài thơ sau đây của Nguyễn Công Trứ than về nỗi nghèo để làm tựa đề cho
bài này:
Chém cha cái khó, chém cha cái khó
Khôn khéo mấy ai, xấu xa một nó
Nhà cửa để ở thật thảm thương:
Bốn vách tường mo
Ba gian nhà cỏ
Dàu kèo mọt tạo vẽ sao
Trước cửa nhện giăng màn gió
Phên trúc ngăn nửa bếp, nửa buồng
Trong thi văn Việt Nam, từ
cổ điển đến đương đại, rất nhiều bài thơ diễn tả sinh động cái nghèo .
Cái nghèo thời Tú Xương (quãng
1920) với những vần thơ rút gan rút ruột, diễn tả số phận bi thương của chính mình:.
Một tuồng rách rưới con như bố
Ba chữ nghêu ngao vợ chán
chồng
Xin hãy ngậm ngùi đọc lại mấy vần
thơ mà Trần Mạnh Hảo đã viết vào một đêm ' Giao thừa nhớ Nguyễn Bính':
'Năm ấy, trưóc đêm giao thừa
trên ổ rơm
Anh gục xuống, nhờ bạn bè vuốt
mắt
Miệng còn chóp chép thèm cơm
Anh chết rồi còn bạc tóc ( ..)
Thời thế vô tâm như kẻ qua
đường ( ..)
Nhà thơ ạ
Không ai lừa được thời gian
Anh chưa vay đã vội trả
Sao chúng ta cứ phải đồng
nghĩa với cơ hàn
Cơn gió đói khoác tàu chuối
rách
Mà gió bấc kia ưa phách lối
luận bàn'
Cái nghèo thời nay, qua bài thơ
Chiếc chiếu của Hữu Loan, tác giả bài
thơ nổi tiếng Những đồi hoa sim:
Có ai thấy một người cha
Từng buổi từng buổi
Trước tủ kính cửa hàng
Tí mũi dẹp như quả bóng xuống
hơi
Thầm đọc đi đọc lại giá hàng
từng thứ đồ chơi
Dù nhiều lần đã hạ giá
Trong óc nổi bòng bong từng mớ
Những cơm đến gạo đến
quần đến áo
Tục ngữ nói rằng không
những chiếc nhà dột từ nóc trên dột xuống
Từng sáng mai nhìn gầm
giường
Đốt cói rụng đầy như
chiếu rụng đốt xương
Gió thổi từ dưới thổi
lên
Muỗi cũng đốt từ dưới
đốt lên
Đôi chiếu nằm rách từ
giữa rách ra
Nhưng con đái dầm lại
tiện
v.v.
Vô hình chung, khi các định chế
quốc tế nghiên cứu về cái nghèo cũng có những tiêu chí đánh giá cái nghèo tương
tự như những gì đã được cảm nhận trong các bài thơ trên, nào là nhà cửa nhếch
nhác (xem lại bài thơ của Nguyễn Công Trứ ), không có vật dụng trong nhà (bài
thơ của Hữu Loan), thiếu dinh dưỡng (bài thơ của Trần Mạnh Hảo) v.v. nghĩa là
cái mà các nhà kinh tế học gọi là 'nhu cầu cơ bản ' (basic needs).
Và trên bình diện thế giới ngày
nay, theo thống kê Liên Hiệp Quốc, hơn một nửa trong sáu tỷ dân đang sống nghèo
khổ với mức thu nhập dưới 2 Mỹ kim/ngày, và hàng trăm triệu người thuộc nhiều
nước Phi Châu đói kinh niên do loạn lạc, do sâu bọ cắn phá mùa màng, do hạn hán
v.v..
Cái nghèo do nhiều tác nhân gây ra và kéo theo
nhiều hệ qủa. Cái nghèo thường đi liền với đông con; đông con lại dẫn đến đói,
ăn không no ; mà đói thì học tới đâu, chữ mất tới đó vì không tập trung được.
Như vậy, cái nghèo đói đi liền với nạn mù chữ.
Cũng vậy, cái nhân và cái qủa của hiện tượng nghèo đói ở nông thôn có
tương quan tương nhập. Thực vậy, nếu như sự suy thoái môi trường thiên
nhiên (như phá rừng) là nguyên nhân của
nghèo đói nông thôn qua các hệ qủa như
lụt lội, chuồi đất v.v. thì phá rừng
cũng là hệ qủa của cái nghèo. Những nguyên nhân khác của cái nghèo thường cắt
ngang qua các phạm vi tài nguyên, chính sách, định chế, văn hoá, kỹ thuật v.v.
Xưa kia, trong xã hội Nho học, các giá trị đề
cao theo thang: sĩ, nông, công, thương.
Vai trò của sĩ đặt hàng đầu,
nhưng lối học thi cử chỉ học theo lối từ chương, không chú trọng khoa học kỹ
thuật vốn là vectơ của sự tiến hoá nhanh chóng các xã hội. Minh Trị Thiên Hoàng
xứ Nhật đã hiểu điều này và nhờ vậy, nước Nhật ngày nay có trình độ phát triển
mạnh mẽ trên mọi lãnh vực .
Nông đứng hàng hai, nhưng cũng là
nông nghiệp quảng canh, không sử dụng phân bón,
không có thuốc bảo vệ chống sâu bọ, không có giống tốt :Mùa gặt hái, rơm
nhiều thóc ít (thơ Nguyễn Duy). Do đó, sản lượng nông nghiệp chỉ vừa đủ nuôi
gia đình, không có thặng dư để buôn bán tạo ra của cải
Công đứng hạng ba nhưng cũng chỉ
là thủ công nghệ với điêu khắc, chạm trỗ chứ không có công nghệ tạo ra phương
tiện sản xuất tăng năng xuất lao dộng
Vai trò thương ở hàng sau chót, trong khi một xã hội giàu
mạnh phải đặt trên thương mãi.
Thật ra, mọi yếu tố trên đều có
tương quan, tương thuộc:
Sĩ liên hệ đến giáo dục, đến đầu mối khoa học kỹ
thuật, là đầu tàu của nền kinh tế tri thức (knowledge economy) ngày nay .
Nông cũng phụ thuộc vào thương vì
sản xuất ra cần phải thương mãi hoá;
nông cũng phụ thuộc vào công vì
các công nghệ như các loại công nghệ phân bón, biến chế, bảo quản.
Công là công nghệ cũng phụ thuộc vào sĩ là người chế tạo
dụng cụ phương pháp, chương trình, công cũng phụ thuộc vào nông (có nguyên liệu
để chế biến), và cũng phụ thuộc vào thương vì giúp tiêu thụ hàng hoá do công
nghiệp sản xuất ra .
Thương lại phụ thuộc vào sĩ vì sĩ đóng góp vào tiếp thị, vào
quản trị vận hành, và cũng phụ thuộc vào nông nghiệp và công nghiệp v.v.
Chính các tương quan tương thuộc như trên tạo ra cái tư duy
hệ thống theo đó cái toàn bộ lớn hơn số cộng các phần tử (the whole is more
than the sum of its parts)
Sau đây, ta thử tìm
hiểu trong chi tiết các yếu tố chi phối đến sự nghèo
.nguồn vốn thiên nhiên
Việt Nam đất hẹp, người đông: với
một dân số 81 triệu trên diện tích 325 000 km2 đứng hàng thứ 14 trên thế giới
và xếp thứ ba trong khu vực Đông Nam Á (sau Indonesia và Phi Luật Tân ).Trong
tổng số diện tích này, chỉ có 7 triệu ha là dất nông nghiệp, phần còn lại là
núi đồi, sông ngòi, đầm lầy, hồ ao v.v. Dân số mỗi ngày một tăng,-cứ mỗi năm ,
dân số Việt Nam tăng trên 1 triệu người-, nên số lượng thực phẩm sản xuất ra
phải càng ngày càng lớn. Với 75% dân số sống ở nông thôn và tăng mãi với thời
gian thì diện tích đất canh tác càng lúc
càng giảm nên thiếu đất hoặc không đất
canh tác cũng là một nguyên nhân dẫn đến nghèo.
Tài nguyên thiên nhiên còn đặc
biệt quan trọng nhất là đối với kinh tế nông thôn vì đời sống nông dân chủ yếu
dựa vào các tài nguyên như đất và nước là hai yếu tố quan trọng của môi trường.
Thế nhưng, nguồn vốn thiên nhiên lại còn
giảm chất lượng với hạn hán, kéo theo chất mặn vào sâu trong nội địa, với nạn
sụp lở bờ sông, nạn chuồi đất v.v.
Như vậy, vấn đề là
phải khai thác một cách khoa học mới duy trì được tính cách bền vững.
Thực vậy :
-môi trường đất là một phạm vi có
tầm quan trọng chiến lược đến nền kinh tế vì có liên quan đến sản xuất lương
thực, đến nguyên liệu trong kỷ nghệ biến chế v.v do đó nếu đất không được bảo
vệ chống sự thoái hoá do xói mòn, do chua hoá, mặn hoá thì năng lực đáp ứng của
đất bị suy giảm, kéo theo cả một loạt hậu qủa khác như giảm năng suất, giảm thu nhập, gây ra sự
nghèo đói.
-môi trường rừng cũng vậy : Độ
che phủ của rừng năm 1945 chiếm 43%, ngày nay chỉ còn 17%. Hàng triệu ha là đồi
trọc không cây cối. Suy thoái môi trường
có quan hệ với nghèo đói nông thôn: nạn lụt liên tục trên miền Trung cũng một
phần do suy thoái môi trường rừng ở các lưu vực
-môi trường nước có liên quan đến
nhiều khía cạnh khác của đời sống như sản xuất, y tế, sức khoẻ. Thực vậy nếu
khai thác cạn kiệt nguồn nước ngầm, nước mặt thì nạn mặn hoá sẽ xâm nhập sâu
hơn vào đất liền, ảnh hưởng đến sản xuất cũng như cuộc sống .
Muốn giảm sức ép của dân số lên
môi trường thiên nhiên, phải đẩy nhanh tăng trưởng trong các công việc phi nông
nghiệp ở nông thôn như cần phát triển
những doanh nghiệp nhỏ và vừa trong các lãnh vực biến chế các nông sản (mía,
bông vải, cà phê, lúa) cũng như trong lãnh vực trợ nông ( nông cơ, nông cụ) ;
phát triển các dịch vụ như ngân hàng, tín dụng, vận tải tại ngay nông thôn v.v
Ngoài các công việc phi nông nghiệp để giảm
sức ép của dân số trên đất liền, còn phải chú trọng đến mặt biển. Thực vậy, vì
Việt Nam có một bờ biển dài, nhiều vịnh lặng sóng và môi trường sạch như các
vịnh miền duyên hải Trung Việt nên có nhiều lợi thế so sánh so với nhiều nước
khác trong việc nuôi thủy sản ngoài biển, ven bờ, đánh bắt xa bờ vừa khai thác
đúng tiềm năng, vừa không đụng chạm đến qũy đất vốn qúa eo hẹp. Và từ đó tạo ra
nhiều kỹ nghệ như chế biến hải sản, các dịch vụ như du lịch v.v..
. nguồn vốn xã hội
Hầu như một phần ba dân số Việt Nam sống dưới ngưỡng nghèo đói, đặc
biệt tại các vùng miền núi và nông thôn hẻo lánh. Mà như trên đã nói, nghèo đói
làm ta liên tưởng đến cái tam thức quen
thuộc: càng nghèo-càng đẻ nhiều-càng đói. Sự tăng gia không kiểm soát dân số
liên quan nhiều đến các sắc tộc thiểu số ở các vùng xa, vùng sâu cũng như cư
dân sống trên sông nước (vạn đò)
Dân số cũng lại liên hệ đến dân
trí (trình độ hiểu biết, công dân) và dân sinh (nếp sinh hoạt, tăng gia chất lượng cuộc sống). Trong dân
trí, nâng cao trình độ giáo dục của phụ nữ rất quan trọng để giảm dân số.
Có sự tương quan giữa dân số với
môi trường (mất rừng, trữ lượng gổ giảm, ảnh hưởng đến nước ngầm, hạn
hán). Vì gia tăng dân số nên diện tích
canh tác cho mỗi đầu người giảm và sản lượng lương thực theo đầu người giảm
theo luôn nên không đủ ăn. Vì gia tăng dân số nên thời gian cho đất nghỉ ngắn hơn do đó rừng cây tái tạo
chậm hơn, môi sinh bị ảnh hưởng. Tóm lại, chương trình điều hoà sinh đẻ tức kế
hoạch hoá gia đình không những giúp giảm sức ép lên môi trường thiên nhiên mà
lại giúp nâng cao chất lượng của cuộc sống, từ y tế đến giáo dục. Muốn vậy,
phải nâng cao dân trí, nhất là qua vai trò của phụ nữ vì nếu phụ nữ được giáo
dục tốt và có thu nhập cao hơn, nếu phụ nữ được chăm sóc về mặt sức khoẻ sinh
sản, được tiếp cận với các biện pháp tránh thai an toàn thì tốc độ tăng dân số
mỗi năm sẽ giảm dần xuống quãng 1.1-1.2 %, giúp giảm bớt áp lực trên môi
trường.
Nâng cao dân sinh cũng giúp giảm
dân số. Nó đòi hỏi một loạt chương trình nước sạch, chất đốt, y tế để chăm sóc
sức khoẻ . Hiện nay, nhiều vùng miền núi cũng vì thiếu nước sinh hoạt sạch và
điều kiện vệ sinh kém nên có rất nhiều loại bệnh: sốt rét, tiêu chảy, lây nhiễm
theo đường hô hấp tóm lại cần cải thiện các dịch vụ y tế..
Do sự gia tăng dân số nên người
dân từ các vùng nông thôn đổ ra thành thị càng đông, nẩy sinh
ra vô vàn nhiều vấn nạn xã hội như siêu vi SIDA, cần sa, ma túy, băng đảng , đó
là chưa kể đến sự gia tăng chênh lệch giàu nghèo giữa nông thôn và thành thị và điều này ảnh
hưởng đến sự gắn kết xã hội . Chênh lệch giữa 10% người giàu nhất với 10% người
nghèo nhất lên quá 12 lần theo Tổng Cục Thống Kê Việt Nam đưa ra . Ngoài ra,
đối với một dân số đông đảo thì vấn đề duy trì an toàn lương thực rất cần
thiết, để giảm bớt sự dao động quá đáng giá thực phẩm ảnh hưởng đến nhóm người
nghèo.
. nguồn vốn tài chính
Trong một xứ mà 75% là nông dân
thì phải đầu tư vào nông dân nhiều hơn
qua vấn đề tín dụng nông thôn. Tín dụng để vay vốn khởi nghiệp, để sản xuất
nông phẩm, súc phẩm, biến chế, bảo quản. Tín dụng để tồn trữ và thương mãi hoá
sản phẩm. Tín dụng cho các việc làm ngoài nghề nông như trong các dịch vụ
chuyên chở, dịch vụ ngân hàng, thương mãi, các công nghiệp nông thôn, tóm lại
cung cấp tín dụng để đa dạng hoá kinh tế nông thôn, tạo công ăn việc làm cho khoảng 1,2 triệu người gia nhập
thị trường lao động đi tìm việc mỗi năm.
Ngoài ra, thương mãi là một phạm vi có nhiều tác động nhất trên sự phát
triển các nước vì 'phi thương bất phú' và thuần nông thì không thể giàu được
.Với trào lưu hiện nay như khu vực hoá,
toàn cầu hoá, với các hiệp định thương mại Việt-Mỹ, với khu vực tự do thương
mãi trong khối ASEAN, được biết dưới danh từ AFTA (Asian Free Trade Area), mà
nội dung chính là giúp các hàng hoá tự do lưu thông giữa nước này với nước kia, cắt giảm quan thuế, bãi bỏ các hạn chế phi
quan thuế v.v.thì Việt Nam muốn xuất cảng là phải chấp nhận canh tranh với các
nước khác. Do đó, vào luồng trong sự gia nhập thương mãi quốc tế đòi hỏi phải
có các sản phẩm nhiều, chất lượng tốt, giá rẽ mới cạnh tranh được với các
hàng xứ khác. Nhận xét này hàm nghĩa các
doanh nghiệp phải giảm chi phí và nâng hiệu suất, hoặc phải liên kết với các
tập đoàn sản xuất lớn trên thế giới, tăng khả năng tiếp thị, các dịch vụ hậu
mãi. Như vậy, thực hiện AFTA, hàng hoá Việt Nam có thuận lợi vì có thị trường
rộng hơn, nhưng cũng có nhiều thách thức cần phải vượt qua.
. nguồn vốn nhân lực
Đầu tư vào nguồn vốn nhân lực vì
con người có khả năng tạo ra của cải vật chất và sản sinh ra các nguồn thu nhập
trong tương lai. Cũng vì thiếu đất canh
tác và sự tăng nhanh lực lượng lao động mỗi năm nên sự trau dồi kỹ năng, kiến
thức, kinh nghiệm, dạy ngành nghề thực dụng cho các cơ sở sản xuất sẽ tạo điều
kiện giúp phát triển công ăn việc làm trong các hoạt động phi nông nghiệp như
ngân hàng, thương mãi, bưu điện, dịch vụ, tiểu công nghệ, du lịch, kỹ nghệ,
công nghệ thông tin, nghĩa là những hoạt động không khai thác đến môi trường
thiên nhiên.
Nguồn vốn nhân lực cũng có nghĩa
phổ cập và nâng cao chất lượng giáo dục
cũng như thu hẹp sự bất bình đẳng giữa nam và nữ, giữa Kinh, Thượng để vực
dậy các tiềm năng của họ. Hiện nay tại
Việt Nam có trên 13% dân số, tương đương 10 triệu người là dân tộc thiểu số, do đó cần quan tâm đến
các nhóm dân tộc này.
Con người Việt Nam ở thế kỷ 21 này đang đứng trưóc thời đại
của kinh tế tri thức. Trái với các tài nguyên vật chất như đất đai, khoáng sản,
nguyên vật liệu có tính cách hữu hạn, tri thức lại là thứ tài nguyên phi vật
chất, vô tận và ngày một nhiều hơn, tốt hơn. Thực vậy, chính tri thức đã tạo ra
các công nghệ hiện đại như công nghệ thông tin, với bao nhiêu áp dụng hàng ngày
như thơ từ điện tử, báo chí điện tử, thông tin điện tử, buôn bán điện tử, giáo
dục điện tử v.v, biến cải luôn tính chất
của lao động, từ lao động sử dụng tay chân sang lao động sử dụng tri thức, giúp
nâng cao năng suất lao động mà năng suất lao dộng cao thì mức thu nhập cũng
cao, ảnh hưởng đến giảm dân số cũng như kéo theo tiêu thụ cao, làm kinh tế tăng. Công nghệ sinh học là
một ví dụ khác của kinh tế tri thức: tháp gen vào thực vật tạo giống chống sâu
bệnh/ không bệnh, cấy mô, tạo lúa lai, trị liệu bằng gen v.v., mục đích là hạ
giá thành sản phẩm
Trong thời đại của kinh tế tri
thức, tri thức là tài nguyên quan trọng nhất, hơn hẳn các tài nguyên vật chất
như đất đai, khoáng sản, nguyên vật liệu .
Trước kia, kinh doanh tài nguyên vật chất (gỗ, dầu hoả, khoáng sản
v.v.), ngày nay, thế giới càng có khuynh hướng kinh doanh tri thức là tài
nguyên phi vật chất. Nhiều người giàu vì
biết dùng các tri thức có giá trị để làm ra các sản phẩm hoặc dịch vụ được xã
hội rất cần như điện thoại di động, máy ảnh số, máy xác định vị trí địa lí v.v.Họ là những nhà 'bán cháo óc', những tri
bản chứ không phải tư bản.
. nguồn vốn cơ sở vật chất
Ở trên có nói là dân trí và dân
sinh còn thấp do đó việc phát triển cơ sở hạ tầng xã hội như bệnh xá, trường
học và cơ sở hạ tầng kỹ thuật như giao thông nông thôn, mạng lưới điện, cung
cấp nuớc uống sạch, bưu chính viễn thông, thủy lợi cũng giúp đuổi được đói
nghèo, giảm sự phân hoá nông thôn-thành
thị.
Đầu tư vào giao thông nông thôn
là phương tiện để đưa nông phẩm từ nơi
sản xuất ra chợ nhanh chóng, khiến hàng hoá bán được, giá cao, giúp các phương
tiện sản xuất (phân bón,cây trồng..),
cũng như giúp tăng cường các dịch vụ xã hội, y tế , học đường đến thôn
xã dễ dàng hơn, như vậy mới thay đổi
được bộ mặt của các vùng hẻo lánh, để cuộc sống ổn định.
Giảm nghèo không thể thực hiện
được nếu thiếu năng lượng. Năng lượng
cần thiết cho tăng trưởng kỹ nghệ, trong nông nghiệp, trong sinh hoạt cải thiện
điều kiện sống. Năng lượng từ mọi nguồn: thủy điện, nhiệt điện, khí đốt cần
được đầu tư để đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế xã hội. Thực vậy, hiện nay,
mức tiêu thụ năng lượng trung bình mỗi người Việt mới chỉ đạt mức 340kwh/năm
trong khi đó, Thái Lan 2 000kwh/người/năm, Malaysia 2 500 kwh/người/năm;
Singapore: 6 000kwh/người/năm. Như vậy, có nghĩa là Việt Nam cần đầu tư xây
thêm rất nhiều nhà máy điện mới bắt kịp mức tiêu thụ năng luợng các nước láng
giềng.
Vì Việt Nam nhiều nơi có gió mạnh và có mặt
trời quanh năm nên các nguồn năng lượng từ gió, từ mặt trời cũng cần được phát
huy. Tại các vùng sâu ở thôn quê, những nhà máy khí sinh (biogas) nhỏ, rẽ tiền,
dùng chất thải của người và động vật để nấu nướng. Phát triển năng lượng tự tái
tạo sẽ giúp cho phát triển bền vững vì
cung cấp điện mà tránh được ô nhiễm gây ra do đốt dầu hỏa, than đá v.v., như
vậy, giúp giảm các khí nhà kiếng, đúng với nghị định thư Kyoto. Vì thiếu năng
lượng như hơi đốt nên người dân phải vào
rừng lấy củi, làm suy thoái tài nguyên thiên nhiên và song song với tăng dân
số, tốc độ phá rừng ngày càng tăng
*
* *
Tóm lại, cái nghèo là một quan
niệm nhiều chiều kích (multidimensional) với nhiều yếu tố như: không có đất sản
xuất, thiếu tài nguyên, học vấn hạn chế, không sản xuất nhiều, không có tay
nghề chuyên môn ..Nói khác đi , cái
nghèo là một hàm số phụ thuộc vào nhiều thông số mà các thông số này lại có
tương quan, tương tác với nhau, do đó muốn tác động lên cái khó, cái nghèo,
muốn 'chém cha cái khó ', phải tác động lên mọi mặt, từ điều hoà sinh đẻ đến
cải thiện giáo dục qua các mặt cắt khác như bảo vệ môi trường, xây hạ tầng cơ
sở với tín dụng sản xuất v.v. vì chúng có tương quan nhiều chiều, phi tuyến
tính. Một vấn đề quan trọng khác là với đà toàn cầu hoá như hiện nay, Việt Nam
tiến đến thị trường khu vực, thị trường
toàn cầu thì phải cạnh tranh, nâng cao hiệu năng để giảm giá thành, tăng gia
xuất cảng .Mà một điều kiện tiến vào kinh tế thị trường là một khung luật pháp rõ ràng, một nền hành chánh hiệu năng .. Mà ai cũng
biết là nền hành chánh Việt Nam
hiện nay thì quá ư lủng củng, chồng chéo, không hiệu năng! Một nền hành chánh minh bạch cũng giúp thu
hút đầu tư nước ngoài vì Việt Nam
rất cần vốn đầu tư mới mong thoát nghèo đói để vươn lên. Sau cùng, sự phát
triển đồng bộ các nguồn vốn nói trên đòi hỏi phải quan tâm đến gìn giữ môi
trường và tài nguyên, phải có tính cách bền vững, nghĩa là không vay mượn của
tương lai trên đầu của các thế hệ về sau, nói khác đi không làm cạn kiệt môi
trường thiên nhiên .
