Thế giới của loài hoa trong thi nhạc Việt

TS Thái Công Tụng

1.Dẫn nhập.

Trong thi ca Việt, nhiều thi sĩ nhạc sĩ đã gửi gắm lòng mình qua những sự vật thường gặp , khi thì loài cây, khi thì đóa hoa hoặc các bức tranh tâm lý từ ghen tuông đến người yêu, tình dang dở v.v.. Các nhà thơ, nhà viết nhạc thường nhạy cảm hơn người thường và họ lại có khả năng dùng giai điệu hay hình ảnh, màu sắc để diễn tả tâm tình và ý tưởng của mình theo phong cách nghệ thuật, và nhờ đó dễ gây xúc động nơi người đọc, người nghe. Nhan nhãn trong các bài hát, ta bắt gặp hoa ngọc lan, hoa tigôn, hoa cúc, hoa mai, hoa đào, hoa quỳnh v.v. Cây cũng vậy có mặt trong ca dao, thơ, nhạc, từ cây cau, cây khế, cây xoài, cây nhãn, cây gạo.. .  

Tình yêu trong trắng, tình yêu học trò, tình dang dở, tình đơn côi .. đều lấy hoa làm biểu tượng vì thi ca Viet Nam đầy hoa, từ hoa thường gặp ven lề đường như hoa trinh nữ, hoa sim miền đồi núi Trung Việt  cho đến các loài cây cảnh quanh vườn như dàn hoa thiên lý, hoa thạch thảo, hoa tigôn hoặc quanh sân trường như hoa phượng .

Nhiều thành ngữ có chữ hoa như  nước chảy hoa trôi, bèo dạt hoa trôi.

Nhiều sách có  tựa đề  có  chữ  hoa như  Bùi Tín với Hoa xuyên tuyết, Nguyễn Chí  Thiện với Hoa địa ngục, Hoàng Văn Chí với Trăm hoa đua nở  trên đất Bắc nói về  Nhân Văn giai phẩm v.v.

Ngôn ngữ của các loài hoa là một phương thức truyền thông của con người trong nhiều nền văn hóa, trong đó những loài hoa và những loài thảo mộc được dùng để gửi những thông điệp (ý nghĩa) được mã hóa. Mỗi một loài hoa đều mang những thông điệp riêng.

Kho tàng văn học dân gian cũng có  vô vàn những câu ca dao liên hệ đến tỏ tình yêu xuyên qua thực vật như :

- Mù u bông trắng, lá thắm, nhị (nhụy) vàng,

Anh đi khắp xứ, tới đây mới gặp nàng thiệt dễ thương

- Mẹ mong gả thiếp về vườn,

Ăn bông bí  luộc  dưa  hường  nấu canh

Thương  anh cũng muốn theo anh

Ngặt  cha  với  mẹ không  đành  thì  sao?

2.Vài loài hoa trong vườn nhạc việt

Thuở đầu đời khi còn là học sinh, loài hoa được nhắc nhở nhiều nhất chắc chắn là hoa phượng . Cây  phượng (Delonix regia) trong sân trường đỏ rực vào mùa hè với tiếng ve kêu mùa hạ làm ta nhớ lại mùa thi cử .

Hoa phượng gây nhiều kỷ niệm trong đời học sinh vì không biết sau hè có còn gặp lại bạn mình nữa không .

Ngày mai xa cách hai đứa hai nơi,
Phút gần gủi nhau mất rồi
Tạ từ là hết người ơi!
Bài thơ của Đỗ Trung Quân đã được phổ nhạc nhắc lại các hoài niệm về hoa phượng :

Những chiếc giỏ xe chở đầy hoa phượng, 
Em chở mùa hè của tôi đi đâu, 
Chùm phượng vĩ em cầm là tuổi tôi 18, 
Thuở chẳng ai hay thầm lặng mối tinh đầu. 

Mối tình đầu của tôi 
Là cơn mưa giăng giăng ngoài cửa lớp, 
Là áo ai bay trắng cả giấc mơ 
Là bài thơ còn hoài trong vở, 
Giữa giờ chơi mang đến lại mang về. 

Cánh phượng hồng ngẩn ngơ, 
Mùa hè đến trường khắc nỗi nhớ trên cây, 
Và mùa sau biết có còn gặp lại, 
Ngày khai trường áo lụa gió thu bay. 

Hoa  phượng  cũng từng được nhà thơ Phạm Thiên Thư, một tu sĩ đạo/đời  cảm hứng qua bài thơ Ngày xưa Hoàng Thị đã được Phạm Duy phổ nhạc  :

Em tan trường về  mưa bay mờ mờ

Anh trao vội vàng  chùm hoa mới nở

Ép vào cuối vở muôn thuở  còn thương,còn thương

....

Xuân qua rồi thì , chia tay phượng nở sang hè

Ra trường, đi lính, có thể khi hành quân trên các vùng đồi núi chập chùng  miền Trung sẽ gặp những đồi hoa sim (Rhodomyrtus tomentosa), màu tím hoa sim, tím cả chiều hoang biền biệt

. Ngoài bài thơ danh tiếng của Hữu Loan về hoa sim, hoa này đã tạo nguồn cảm hứng cho nhiều nhạc sĩ sáng tác nên nhiều bài hát như :

Áo anh sứt chỉ đường tà (Phạm Duy), Chuyện hoa sim (Anh Bằng), Màu tím hoa sim (Duy Khánh), Những đồi hoa sim (Dũng Chinh)

Ven lề đường, bãi cỏ hoang,  ta có thể gặp những loài cỏ rất quen thuộc, gọi là hoa trinh nữ còn gọi hoa mắc cỡ (Mimosa pudica), gọi tên như vậy là khi đụng phải, lá cây khép lại:

Loài hoa không hương sắc màu nhưng loài hoa biết khép lá ngây thơ

Qua một rừng hoang gió núi theo sang giũ bụi đường trên vai

Hái cây hoa dại lẻ loi bên đường gọi là hoa Trinh Nữ

Hoa Trinh Nữ không mặn mà bằng nàng hồng kiêu sa

Hoa đâu dám khoe màu cùng một nàng Cúc vàng tươi

Hoa không bán hương thơm như nàng Dạ Lý trong vườn

Như hoa Trinh Nữ đẹp tựa chuyện tình hai chúng ta

Hoa trinh nữ, hoa mắc cở, hoa xấu hổ cũng là một loài hoa . Nhà thơ trong nước Trần Mạnh Hảo ví von như sau : 

Một nhà nước như không còn ai biết ngượng 

Lại mọc đầy hoa xấu hổ nơi nơi 

Cây thẹn thùng nép cỏ 

Lá nhắm hờ mắt gió trêu ngươi 

Nói dối mọi nơi 

Nói dối mọi điều 

Nói dối quá làm hoa đỏ mặt 

…

 Hoa thay người xấu hổ 

Kẻ gian manh mang mặt nạ thánh thần 

Hoa xấu hổ mọc trong tờ hộ chiếu 

Ra nước ngoài thương người Việt tủi thân 

Người  lính miền Nam đầy tình người   cũng nhắc nhở  người bạn như sau:

Này anh lính chiến, người bạn pháo binh.
Mẹ tôi tóc sương từng đêm nghe đạn pháo rơi thật buồn.

Anh rót cho khéo nhé, kẻo lầm vào nhà tôi.
Nhà tôi ở cuối chân đồi,
có giàn thiên lý, có người tôi thương.

hoa thiên lý có tên khoa học là Telosma cordata tức Tonkin jasmine,  tiết mùi thơm, trồng trên giàn, lá non nấu canh, hoa thơm

-hoa đào ( Prunus persica) .Hoa đào ngày Tết đã là biểu tượng trong thơ của Vũ Đình Liên:

Mỗi năm hoa đào nở
Lại thấy ông đồ già
Bày mực tàu, giấy đỏ
...

- hoa sữa (Alstonia scholaris) có trong bài nhạc Nhớ mùa thu Ha Nội của Trịnh Công Sơn

Hà Nội muà thu cây cơm nguội vàng, cây bàng lá đỏ nằm kề bên nhau
Phố xưa nhà cổ mái ngói thâm nâu
Hà Nội mùa thu,  mùa thu Hà Nội, mùa hoa sữa về thơm từng cơn gió,
mùa cốm xanh về thơm bàn tay nhỏ, cốm sữa vỉa hè thơm bước chân qua

Loài hoa cũng được nhắc nhở để biểu hiện những trạng thái khác nhau của con tim.

1-tình yêu trong trắng   như  bài thơ  vừa tình, vừa đượm chất buồn của Nguyễn Bính, nhà thơ của làng thôn Việt:

Nhà nàng ở cạnh nhà tôi Cách nhau cái dậu mùng tơi xanh rờn Hai người sống giữa cô đơn Nàng như cũng có nỗi buồn giống tôi Giá đừng có dậu mùng tơi Thế nào tôi cũng sang chơi thăm nàng Tôi chiêm bao rất nhẹ nhàng.. Có con bướm trắng thường sang bên này

hoặc:

Anh cho em mùa xuân, nụ hoa vàng mới nở,
chiều đông nào nhung nhớ
Đường lao xao lá đầy, chân bước mòn vĩa phố,
mắt buồn vin ngọn cây               

2-tình yêu lỡ làng  như trong bài thơ phổ nhạc kể chuyện người con trai thương người con gái; sau đó người con gái đi lên xe hoa để lại nỗi buồn cho chàng thanh niên:

Chiều xưa có ngọn trúc đào Mùa thu lá rụng bay vào sân em Mùa thu lá rụng êm đềm Như cô với cậu cười duyên dại khờ Bởi vì hai đứa ngây thơ  Tình tôi dạo ấy là ngơ ngẩn nhìn Thế rồi trăng sáng lung linh ..Rồi mùa thu ấy qua đi Chợt em 18 chợt nghe lạnh lùng  Thuyền đành xa bến sang sông Hàng cây trút lá tình đi lấy chồng ..

cây trúc đào (Nerium oleander) gặp các vùng khô hạn, có thể trồng trong chậụ . Ở Montreal, nhiều nhà có người Ý hay trồng loại cây này.

Tình yêu lỡ làng cũng có thể bắt gặp qua ngôn từ bài ca Hoa sứ nhà nàng.

Hoa sứ, còn gọi là hoa đại (Plumeria acutifolia) . Cây sứ  thường trồng ở đền chùa, công viên, cao 3-7 mét, có nhựa mủ . Hoa trắng, thơm, mặt trong phía dưói màu vàng . Người Hawaii thường dùng hoa sứ xâu thành chuỗi, làm vòng hoa quàng vòng hoa vào cổ du khách và chào “Aloha”

Hôm  qua  mẹ  bảo  tôi, nhờ  hoa  sứ  nhà  nàng
Ướp  trà  thơm  đãi  khách  họ  hàng  cô  bác  đều  khen
Nhờ  nàng  hái  giùm  tôi, màu  hoa  thắm  chưa  tàn
Nụ  hoa  còn  giữ  nhụy  vàng, chắc  nàng  hiểu  tình  tôi

Nhưng  đêm  trở  sầu, em  bước  qua  cầu

Cuộc  tình  tan  theo bể  dâu, biết chăng ngày sau
Khi ngõ về gần nhau, tình yêu đã vội phai màu

Người thiếu nữ  cũng  thốt ra:

..... Đừng nhìn em nữa anh ơi
.... Hoa xanh đã phai rồi
.... Hương trinh đã tan rồi

... Kiếp nào có yêu nhau... thì xin hẹn đến mai sau.. ( PD )

Bài thơ bất hủ “Hoa Trắng Thôi Cài Trên Áo Tím” của Kiên Giang,-một người  Việt gồc Hoa-, kể chuyện mối tình học trò tinh khiết, ngây thơ, không nhuốm bụi trần. Hai người  từng trao đổi bài vở, buông bắt chuyện không đâu với những ánh mắt tha thiết dù  không bao giờ nói, chỉ  giận hờn vu vơ .  Tình trong như đã với cả hai nhưng thật câm nín. Chàng trai chỉ biết theo bước chân nàng những hôm nàng đi lễ nhà thờ, nàng thường mặc áo tím và cài hoa trắng. Dòng đời trôi chảy, hai người li biệt, nhà  thơ Kiên Giang muốn gói gém tình chung thủy ngày xưa nên đã để lại bài thơ sau này phổ nhạc.

3.tình yêu say đắm như trong lời nhạc của Ngô Thụy Miên có nhắc đến hoa cúc:

Áo nàng vàng, anh thường yêu hoa cúc

Áo nàng xanh, anh mến lá sân trường

Sợ thư tình không đủ nghĩa yêu đương

Anh pha mực cho vừa màu áo tím

Cây Cúc là một trong 4 cây cảnh: tùng, cúc, trúc, mai..Cúc trồng làm cây cảnh thuộc chi Chrysanthemum. Một số loài cây còn được sử dụng làm vị thuốc trong y học cổ truyền như cúc hoa vàng Chrysanthemum indicum

4-tình yêu đồng sàng, dị mộng.

Đồng sàng : ngủ chung 1 giường . Dị mộng : mộng khác nhau . Trong lãnh vực tình yêu, đồng sàng dị mộng có nghĩa là  2 người không yêu thương nhau, nhưng vì hoàn cảnh gia đình hay hoàn cảnh gì khác nên vẫn cưới nhau , nên tuy ngủ chung nhau một giường nhưng  mỗi người nghĩ nhớ người yêu của mình.Người thiếu nữ tuy đã lấy chồng nhưng vẫn nhớ đến người yêu củ được phản ảnh trong bài thơ Hai sắc hoa tigôn :

Tôi vẫn đi bên cạnh cuộc đời
Ái ân lạt lẽo của chồng tôi,
Mà từng thu chết, từng thu chết
Vẫn giấu trong tim bóng một người

còn người chồng:

Chồng tôi vẫn biết tôi thương nhớ
Người ấy, cho nên vẫn hững hờ

Cũng xin nói là hoa tigôn là do chữ antigone . Hoa antigôn (Antigonum leptopus), họ Polygonaceae, gốc Trung Mỹ.  Hoa mọc thành chùm, leo giàn, thường trồng để che phủ cổng, hàng rào .

5-tình yêu vô  vọng.

Một trong những bản nhạc nói về mùa thu hay diễn tả mùa thu nổi tiếng ở Việt Nam vào thập niên 70 phải kể đến bài nhạc Mùa Thu Chết của Nhạc sĩ Phạm Duy. Lời viết trong bản nhạc phỏng theo một bài thơ ngoại quốc nhan đề L’Adieu của nhà thơ tên Apollinaire:

J’ai  cueilli  ce  brin  de  bruyère

L’automne  est  morte  souviens-t’en

Nous  ne  nous  verrons  plus  sur  terre

Odeur  du  temps  Brin  de  bruyère

Et  souviens-toi  que  je  t’attends

Trong bài thơ L'adieu của Apollinaire, cây bruyere (heather trong tiếng Anh), là Calluna vulgaris họ Đỗ Quyên Ericaceae, mọc hoang ở bãi trống hơi acid, trổ hoa mùa Thu (autumn heather), có mọc nhiều nơi.

Trong bản nhạc của Phạm Duy, ngay câu đầu tiên có nói đến hoa thạch thảo: 

Ta ngắt đi một cụm hoa thạch thảo    
Em nhớ cho: Mùa Thu đã chết rồi !
Mùa  Thu  đã  chết, em  nhớ  cho
Mùa  Thu  đã  chết, em  nhớ  cho

..
Đôi  chúng  ta sẽ  chẳng  còn  nhin  nhau  nữa!
Trên  cõi đời  này, trên cõi đời này
Từ  nay  mãi  mãi  không  thấy  nhau
Từ  nay  mãi  mãi không  thấy  nhau...


Em nhớ cho rằng ta vẫn chờ em.
Vẫn chờ em, vẫn chờ em
Vẫn chờ....
Vẫn chờ... đợi em !

Hoa thạch thảo (Aster amellus, thuộc  họ Cúc (Asteraceae). Đây là loài hoa trong Nam gọi là cúc sao, cúc cánh mối còn ngoài bắc gọi là hoa thạch thảo . Hoa nhiều màu, có giống màu tím, có giống màu đỏ . Hoa nở liên tục đến tháng 10 vẫn còn nở . Hoa Thạch thảo  cũng như các loại hoa cúc thường nở vào mùa Thu, khi mà đa số các loại hoa khác đã tàn.

6-tình hoài nhớ  như trong bài nói về cây soan .  Cây soan, cây sầu đông hay cây sầu đâu cũng chỉ là một câỵ  Mùa Đông miền Trung, cây trơ  trụi lá, đầu xuân hoa soan nở màu tím nhạt, nở từng chùm, tím ngắt giữa khung trời. Bài hát Hoa xoan bên  thềm  cũ gợi nhớ một thời ấu thơ, một thuở mộng mơ :

Một mình anh với nỗi sầu vạn cổ

Mùa hoa tím năm xưa đà phai tàn

Phía sau nụ cười là xôn xao nỗi nhớ

Lời hát lặng thầm như tình đã chìm sâu

Có một người chiều nay sắc tím bâng khuâng

Hương soan bay một thời thơ dại

Theo mỗi năm sầu đông trổ hoa

Cây soan (Melia azedarach) là một loài cây thân gổ, thuộc họ Xoan (Meliaceae).

7-tình đẹp đẽ, sang trọng, dịu dàng nhưng ngắn ngủi như loài hoa quỳnh.

Cây quỳnh Phyllocactus grandis, họ Xương Rồng (Cactaceae). Các loài quỳnh thường được trồng để làm cảnh và hoa nở về đêm nên được mệnh danh là nữ hoàng của bóng đêm

Ta  mang  cho  em một  đóa  quỳnh
Quỳnh  thơm  hay  môi  em  thơm
Em  mang  cho  ta  một  chút  tình
Miệng  cười  khúc  khích  trên  lưng.
Đêm  này  đêm  buồn  bã  với  những  môi  hôn
Trong  vườn  trăng  vừa  khép  những  đoá  mong  manh.

Cây quỳnh thường trồng chung với cây giao (họ Euphorbiaceae) nên có câu trong truyện Kiều : Một vùng như thể cây quỳnh cành giao là muốn nói vẻ khôi ngô tuấn tú của Kim Trọng như  làm cho cả một vùng cũng hoá thành đẹp.

8- tình thiên nhiên . Con người nhiều lúc ngán ngẩm đời sống đô thị với tiếng ồn ào của nhà máy, xe cộ nên muốn xa lánh bụi trần, tìm các nơi thanh vắng, không ô nhiễm như trong bài thơ cũng lại nhắc đến hoa như trong bài thơ đã được phổ nhạc sau:

Rằng xưa có gã từ quan

Lên non tìm động hoa vàng ngủ say

Chúng ta vừa  mới điểm qua 8 loại hình tâm tư qua các loài hoa có trong nhạc Việt và  chưa kể nhiều loài khác có trong thơ hay trong các truyện ngắn  như hoa ô môi (Cassia grandis), hoa ngọc lan (Michelia alba), hoa ngâu (Aglaia odorata), hoa giấy (Bougainvilea spectabilis), hoa súng  (Nymphea),  hoa lộc  vừng ( Barringtonia acutangula ) với  những chùm dài đỏ rực,   là loài hoa được cho là mang tới nhiều may mắn và hạnh phúc cho người trồng . Tên nhiều loài hoa thân thương đến nỗi nhiều phụ huynh dùng tên hoa để  đặt tên cho con hoặc có  người  dùng tên hoa làm bút hiệu.

Và cũng có loài hoa rất bình dị như hoa lúa trong thơ của Hữu Loan, tác giả của bài thơ nổi tiếng về Hoa sim:

Em là con gái đồng xanh

Tóc dài vương hoa lúa

Đôi mắt em mang chân trời quê củ

Giếng ngọt, cây đa

Anh khát tình quê ta, trong mắt em thăm thẳm

….

3 .Hoa trong truyện Kiều:

Truyện Kiều của Nguyễn Du cũng có nhiều chỗ nói về hoa như hoa sen, hoa hải đường, hoa cúc:

Hoa đối với cụ Nguyễn Du không là tĩnh vật mà là vật có hồn, vật có cảm xúc nên trong truyện Kiều, nhan nhãn câu thơ nhân cách hoá các loài hoa như cười gió Đông, sực nức một nhà, lả

ngọn, lập loè, mơn mởn như các vần thơ sau :

-Trước  sau  nào thấy bóng người

Hoa  đào   năm  ngoái  còn  cười  gió  Đông

-Huệ lan  sực  nức  một  nhà

Từng  cay  đắng  lại  mặn  mà  hơn  xưa

Mảng  vui  rượu  sớm  cờ  trưa

Đào  đà  phai  thắm, sen  vừa  nảy  xanh

-Hải  đường  mơn  mởn  cành  tơ

Ngày xuân càng gió, càng mưa, càng nồng

hoặc:

-Hải  đường  lả  ngọn  đông-lân

Giọt  sương  tríu- nín, cành  xuân  la- đà

Hoa hải đường (Begonia semperflorens), họ Thu hải đường (Begoniaceae)

Hoa lựu:

Dưới  trăng  quyên  đã  gọi  hè

Đầu  tường  lửa  lựu  lập loè đơm bông

Hoa mẫu đơn ( Paeonia, tiếng Pháp là  pivoine) :

Ba cây chập lại một cành mẫu đơn

Diễn tiến của thời gian cũng dùng hoa để nói như :

-Sen tàn, cúc lại nở hoa ..

Vẻ đẹp cũng dùng hoa để diễn tả như Xuân lan, thu cúc: Hai chị em Kiều, mỗi người có một vẻ đẹp riêng, ngưòi như  lan mùa xuân, người  như cúc mùa thu:

Xuân lan, thu cúc mặn mà cả hai

Trong truyện Kiều, ngoài chữ hoa như nói ở trên, Cụ Nguyễn Du cũng dùng chữ hoa để  diễn đạt tâm tư với các cung bậc khác nhau :

- Khi diễn tả sự e dè, thẹn thùng của hai cô Thúy Kiều và Thúy Vân:

Hai Kiều e lệ nép vào dưới hoa

-Khi nam nữ thanh niên đi lễ hội, tình cờ gặp người trong mộng:

May  thay giải cấu  tương  phùng
Gặp  tuần  đố lá  thỏa lòng tìm hoa

- Khi bày tỏ thái độ nghiêm trang đối với mối tình hơi quá đà của chàng Kim, nàng Kiều thốt ra:

Đừng  điều  nguyệt  nọ hoa  kia
Ngoài  ra ai lại tiếc gì với ai

-Khi Thúy Kiều bán mình chuộc  cha:
Xót  nàng  chút  phận  thuyền  quyên
Cành  hoa  đem  bán  vào  thuyền  lái buôn

-Khi  nói về Kim Kiều tái  hợp, Cụ Nguyễn Du cũng dùng  chữ  hoa:

Một  đoàn  về  đến  quan  nha

Đoàn  viên  vội  mở  tiệc hoa vui vầy

-Khi chàng Kim trách nhẹ nàng Kiều, chàng Kim cũng dùng chữ hoa nói lên niềm hi vọng. Niềm hi vọng mây đen sẽ bay, sương mù sẽ tan đi trong đoạn thơ:

Trời  còn  để  có  hôm nay

Tan  sương  đầu  ngỏ, vén mây giữa trời

Hoa  tàn  mà  lại thêm tươi

Trăng  tàn  mà  lại  hơn  mười  rằm  xưa

hoặc  mô tả tâm trạng của Thúy Kiều sau 15 năm lưu lạc khi gặp lại người yêu cũ:

Trông  hoa  đèn  chẳng thẹn thùng lắm ru

Hoa trong dịp vui :

              Khi chén rượu, lúc cuộc cờ

Khi xem hoa nở, khi chờ trăng lên

Khi phê phán những người tự cho là “sành điệu” trong quan hệ nam nữ, nhưng không thể hiểu nổi bản chất của bạn tình:

Chơi  hoa  đã  dễ  mấy  người  biết  hoa

Khi tự an ủi:

Hoa trôi, bèo dạt đã đành

Biết duyên mình, biết phận mình, thế thôi

Truyện Kiều có nhắc đến ong khi  nói về những cuộc hẹn hò của các cặp tình nhân sau một thời gian dài xa cách:

Tình  nhân  gặp lại  tình nhân
Hoa  xưa  ong cũ mấy phân chung  tình

Thế mới biết chỉ một từ “hoa” thôi đã có hàng trăm cách biểu đạt khác nhau, cách nào cũng tinh tế, nhẹ nhàng mà thâm thúy, mộc mạc mà sâu sắc.

4. Đời sống tình dục của thực vật .  

Muốn duy trì nòi giống thì thực vật phải sinh sản .Khi mọi người ngắt một bông hoa tỏa  hương  thơm ngát từ một cây nào đó, thì thực  tế họ đang lấy đi bộ phận sinh sản của cây. Đời sống tình dục của thực vật nằm vào các hoa:

.cơ quan sinh dục đực  có nhị (étamine) chứa đầy phấn hoa ( pollen);

.cơ quan sinh dục cái có nhụy (pistil) có đầu nhụy (stigmate), có bầu (ovaire) chứa noãn (ovule) .

Hầu hết các loài thực vật  mọc ra những  bông  hoa lưỡng tính (fleur bisexuée) nghĩa là hoa có cả nhị đực và nhụy cái như  hoa hồng, hoa lúa, hoa  hướng dương  nhưng cũng có hoa đơn tính (fleur unisexuée) nghĩa là hoa có hoặc nhị đực, hoặc nhụy cái.

-Khi  hoa đực và hoa cái trên cùng một cây, ta gọi là cây cùng gốc (monoique).

-Khi  hoa đực ở trên cây này,  hoa cái trên cây kia, ta gọi là cây khác gốc (dioique). Ví dụ cây đu đủ, cây bạch quả (Ginkgo biloba), cây dâu tằm (Morus alba). Với các loại cây này, thì phải trồng nhiều cây gần nhau mới có thụ phấn được

Cũng có thể là hoa cái và hoa đực tuy cùng trên một thân cây nhưng nhị đực  không cùng chin một lần với nhụy cái  do đó hoa cái phải cần hoa đực từ các cây khác để thụ phấn.Ví dụ: cây hồ đào (walnut, noyer). Hiện tượng này trong thực vật học gọi là biệt giao (dichogamie)

Vì giới tính của loài hoa khác nhau như vậy nên cách thụ tinh cũng khác nhau. Ta phân biệt:

Tự thụ phấn (autofécondation): gặp trên các hoa lưỡng tính của cùng một cây: phấn hoa rơi vào nhụy cái

Thụ phấn chéo (fécondation croisée): phải nhờ gió hay ong bướm chuyển phấn hoa đến nhụy hoa.

Nhờ các tác nhân như gió, ong, bướm  nên hạt phấn của hoa rớt vào núm nhụy, nẩy mầm thành ống phấn và tiến đến  chạm phải noãn (ovule) để từ đó tạo ra hạt. Nhà nhạc sĩ cũng dùng hình ảnh ong, bướm để sáng tác  nhạc như trong bài  Chuyện tình hoa bướm

Xuân vừa về trên  bãi cỏ non

Gi ó Xuân đưa lá vàng xuôi nguồn

Hoa cười cùng tia nắng vàng  son

Lũ ong  lên đường cánh tung tròn

Hoa  chẳng yêu  lũ bướm  lả lơi

Nói khác đi,  chính ong bướm đã giúp cho loài người  vì không  có ong bướm  thì không có hạt, không  lương thực

Với  thụ  phấn chéo, sự lai giống thiên nhiên tạo ra muôn hình muôn vẻ của nhiều loài hoa, giúp cho sự đa dạng sinh học. Với đa dạng sinh học, con người có thể sử dụng nhiều nguồn vật liệu di truyền để tạo ra các giống mới, có nhiều đặc tính tốt như gạo dẽo hơn, thơm hơn, như hoa hồng với nhiều màu hoa như có hoa màu vàng, màu đen, màu tím.. . Hàng năm, luôn luôn có những giống hoa hồng mới đặt tên người để kỷ niệm .

Sự lai giống (hybridation) là thụ phấn chéo giữa 2 cây có tính chất khác nhau nhưng cùng loại . Nhờ vậy ta có các giống mới . Ví dụ: muốn có hạt của một loại cây cho hoa màu hoa cà (mauve), thì  lấy hai loài hoa đỏ và hoa xanh giao phối nhau: ta lấy phấn hoa của hoa đỏ và đặt lên nhụy của hoa xanh hoặc lấy phấn hoa của hoa xanh đặt lên nhụy cái của hoa đỏ. Một khi lai tạo được giống mới thì có thể giữ nguyên đặc tính tốt đó bằng cách giâm cành, tháp cành hay cấy mô thực vật: ta gọi đó là sinh sản vô tính. Cấy mô ngày nay được dùng nhiều nhất trong ngành trồng phong lan, nhân sâm, khoai tây . Rất tiếc con người giỏi như Einstein  chưa có thể nhân bản vô tính được ! Ngoài cấy mô, ngày nay, các nhà di truyền học thực vật dùng công nghệ sinh học (biotechnology) như đưa vào cây một số  gen chịu phèn, chịu mặn, kháng sâu bệnh để  tạo ra giống mới và tiêu biểu nhất là hàng Monsanto là hãng tiên phong trong sản xuất bắp, đậu nành chuyển đổi gen. Hiện nay trên thế giới, có hàng trăm ngàn hecta đậu nành, bắp, cà chua .. đều dùng cây biến đổi gen (genetically modified plants) và nhiều bộ môn học như Genomics, Proteomics ra đời

5. Kết luận  .

Loài hoa thân thiết với con người từ lúc sinh ra đến lúc lìa khỏi cuộc đời : hoa trang hoàng nhà cửa, trên bàn thờ, trong các giáo đường, trong các chùa chiền ; hoa tặng người yêu dịp St Valentine, hoa tặng chiến sĩ,  hoa khi  lìa đời, nói khác đi hoa đi liền  với  đời sống, đo đó thơ nhạc về hoa có trong mọi tình huống, mọi nơi, mọi chỗ.  Hoa cũng là một nguồn lợi kinh tế đáng kể như xứ Hoà Lan chuyên xuất cảng hoa tulip. Hoa làm thăng hoa đời sống tinh thần .Trong Phật giáo thì hoa sen (Nelumbo) là biểu tượng  vì  hoa sen  gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn  và vươn lên cao cũng  ví  như  người  Phật tử phải vứt đi tham, sân , si, ngã mạn để thành con người tốt .

Và biết cuộc đời vô thường, sinh ký tử quy, xin buông  xả , an nhiên tự tại và  chỉ xin chúc nhau cũng qua bông  hoa :Mỗi  ngày tôi chọn một niềm vui Chọn những bông hoa và những nụ cười
Tôi nhặt gió trời mời em giữ lấy Để mắt em cười tựa lá bay
.            

Thái Công Tụng