Nguyễn Vy Khanh
Canada
Thaân theá Tröông Vónh
Kyù ñaõ chìm noåi theo gioøng lòch-söû cuûa ñaát nöôùc töø hôn traêm naêm qua.
OÂng soáng vaøo moät thôøi cuûa nhieàu ñoåi thay vaø khuûng-hoaûng quaân-söï,
chính-trò vaø vaên-hoùa, ngay ôû mieàn Nam, vuøng ñaát möa moùc cuûa vua chöa thaám ñuû ñaõ bò
ngoaïi bang doøm ngoù. Laøm ngöôøi Vieät Nam thôøi oâng ñaõ khoâng deã
daøng! Theo hoïc Nho truyeàn-thoáng hay taân-hoïc? Tieåu-söû oâng cho bieát gia-ñình oâng theo
ñaïo Thieân-Chuùa, oâng ñöôïc hoïc trong caùc tröôøng ñaïo ôû Caùi Nhum, roài
ôû Pinalu gaàn Nam Vang vaø cuoái cuøng ôû Penang (Maõ-Lai), vaø oâng ñaõ hôïp
taùc vôùi "taân traøo" thöïc-daân. Nhöng caû cuoäc ñôøi vaø qua caùc
taùc phaåm vaø baùo chí (Gia-Ñònh Baùo,
Thoâng Loaïi Khoùa Trình), oâng chöùng toû ñaõ coù nhöõng löïa choïn khoù
khaên nhöng döùt khoaùt vaø ñieån hình cuûa rieâng oâng. ÔÛ Tröông Vónh Kyù vaø
qua caùc taùc-phaåm cuûa oâng, tinh thaàn daân-toäc ñaõ nhieàu laàn toû roõ!
OÂng daán thaân, soáng vaø thích öùng hoäi-nhaäp hoaøn caûnh ôû buoåi
giao-thôøi:
Xoâ
ñaåy
ngöôøi voâ giöõa cuoäc ñôøi"!
Tröôùc heát, xeùt ñoaùn
töø söï-nghieäp taùc phaåm cuûa Tröông Vónh Kyù ñeå laïi, tröôùc sau, oâng ñaõ
nhaém phuïc vuï daân-toäc qua tröôùc-taùc vaø giaùo duïc, coå-ñoäng loái hoïc
môùi, phoå bieán vaø coå voõ vieäc söû-duïng chöõ quoác-ngöõ vaø ñaïo lyù
coå-truyeàn cuõng nhö nhaân-baûn noùi chung. Naêm 1858, ñang hoïc ôû Penang,
Tröông Vónh Kyù xin veà chòu tang meï theo phong tuïc Vieät Nam (laø 3 naêm; baø maát naêm
tröôùc, 1857). Tình theá caøng luùc caøng bi-ñaùt khaån tröông, oâng ñaõ choïn
queâ höông ñaát nöôùc thay vì choïn con ñöôøng ñi tu; veà queâ, soáng trong
hieåm ngheøo thieáu thoán nhö moïi ngöôøi vaø hôn nöõa nhö moät ngöôøi theo
ñaïo ñang bò trieàu ñình caám, baét. Naêm 1859, linh muïc Belleveaux (Hoøa) ñöa
Tröông Vónh Kyù vaøo daïy tieáng Phaùp vaø Latinh ôû tu vieän Caùi Nhum, laïi
ñeà nghò sang La Maõ hoïc, nhöng oâng töø choái khoâng theå boû queâ höông
ngheøo khoå vaø loaïn laïc maø ñi. Nôi daïy hoïc bò ñoát, Tröông Vónh Kyù
haønh-trình hieåm ngheøo naêm thaùng môùi ñeán ñöôïc Chôï Quaùn (1), gaëp laïi
giaùm muïc Dominique Lefebvre, laïi ñeà nghò ñi La Maõ vaø Tröông Vónh Kyù laïi
töø choái. Sau giaùm muïc Lefebvre giôùi thieäu Tröông Vónh Kyù phuï-taù cha
Croc laøm thoâng ngoân cho boä chæ huy Phaùp Jaureùguiberry nôi tröôøng ñaøo
taïo thoâng-ngoân (nôi sau naøy trôû thaønh tröôøng trung-hoïc Jean-Jacques
Rousseau) töø 20-12-1860
(2). Lieân-heä laø ñaây, chaúng coù gì laø bí-aån laø möu ñoà cuûa thöïc-daân
hoaëc giaùo hoäi La-Maõ caû: ñöùc cha Lefebvre suyùt cheát vì saùt ñaïo naêm
1858, oâng ñöôïc giaùo-daân giuùp aån-troán veà ôû Xoùm Chieáu roài thaønh laäp
nhaø tu Caùi Nhum vaø nhaø thöông Chôï Quaùn. Caùi Nhum laø queâ höông Tröông
Vónh Kyù cuõng laø nôi Tröông Vónh Kyù daïy hoïc, nay nôi ñoù bò ñoát, ngöôøi
thì bò ruoàng baét thì oâng leân Saøi-goøn tìm ñeán Chôï Quaùn laø leõ thöôøng
deã hieåu thoâi! Vaû laïi, oâng
töøng ñaõ hoïc vôùi giaùm-muïc Lefebvre khi oâng naøy laøm linh-muïc. Nhö moïi ngöôøi ñaõ bieát, sau ñoù, oâng laøm
thoâng-ngoân cho caû hai beân trieàu ñình vaø haûi-quaân Phaùp ra Hueá ñieàu
ñình veà boài thöôøng chieán-phí (phaùi ñoaøn Simon, traiteù 5-6-1862), cho phaùi-boä Phan Thanh Giaûn sang Phaùp vaø
Taây-Ban-Nha (1863-64; naêm 1868, Tröông Vónh Kyù ñöôïc Ordre royale
d'Isabelle la Catholique), laøm thoâng-ngoân cho chính phuû Taây Ban Nha,
ñi Höông Caûng vaø Trung Hoa (1870), laøm coâng chöùc daïy hoïc, nghò-vieân thaønh
phoá, soaïn saùch giaùo khoa, chuû bieân Gia-Ñònh Baùo, moät thôøi-gian
ngaén ra kinh ñoâ Hueá laøm vieäc ôû Cô-Maät vieän thôøi vua Ñoàng-Khaùnh, sau
ñoù bò thaát suûng, oâng trôû
veà tröôùc taùc, ra baùo Thoâng Loaïi Khoùa Trình vaø in saùch cho ñeán
khi maát!
Haønh traïng cuûa
Tröông Vónh Kyù moät trong hai bieán coá thöôøng bò xeùt ñoaùn, ñoù laø chuyeán
ra Baéc-kyø naêm 1876 vaø baùo caùo oâng göûi ñoâ ñoác C. Duperreù (Rapport aø
l'Amiral par l'intermeùdiaire de M. Regnault de
Premensil) - moät phaàn ñaõ ñöôïc chính Tröông Vónh Kyù vieát tieáng Vieät ñeán
naêm 1881 in thaønh Chuyeán Ñi Baéc-Kyø
Naêm AÁt-Hôïi trôû neân moät vaên-baûn cuûa neàn vaên-hoïc chöõ quoác ngöõ
tieàn phong ñoàng thôøi môû moät thôøi vaên-hoïc vaên xuoâi môùi. Nhöõng keû leân
aùn Tröông Vónh Kyù "tay sai" ra Baéc laøm baùo caùo cho Phaùp khoâng
theå khoâng nhìn thaáy nhöõng öu tö (khaùch quan) cuûa oâng nhö phaàn nhaän
xeùt sau: "Toâi phaûi thöa raèng
thoaït tieân caûnh töôïng bi thaûm cuûa nhöõng vuï cöøu haän toân giaùo laøm
toâi löu taâm. Ngöôøi coâng giaùo vaø khoâng coâng-giaùo thuø nhau saâu saéc,
vaø trong caùc bieán coá vöøa qua neáu caùc nho só vaø nhöõng ngöôøi khoâng
coâng-giaùo coù phaïm vaøo nhöõng toäi loãi gheâ gôùm, söï thaät aáy chæ vì
ngöôøi Coâng-giaùo laém luùc ñaõ khoâng heà chòu nhaân nhöôïng trong caùc cuoäc
baùo thuø ... Toâi coù theå noùi laø söï coâng minh cuûa caùc nhaø ñöông quyeàn
khoâng Coâng-giaùo gia dó tình coù khi ñau khoå veà söï quaù khích töø phía caùc giaùo daân xaáu..."(3). Laø ngöôøi theo ñaïo, nhöng viø ñaát nöôùc
oâng khaùc ngöôøi, töï cho boån-phaän pheâ-phaùn ngöôøi ñoàng ñaïo laøm baäy,
ôû ñaây laø aùm chæ linh-muïc Traàn Luïc. Vaø trong chuyeán ñi naøy, Tröông
Vónh Kyù cuõng ñaõ nhìn thaáy hieåm hoïa tham quan oâ laïi. Thaùng 9 naêm 1879,
ty Noäi -an Saøi-goøn baùo caùo nghi ngôø Tröông Vónh Kyù lieân-heä ñeán vuï
noåi daäy ôû Haø-noäi. Thoáng-söù Haø-noäi baùo thoáng ñoác Nam-kyø caám oâng
trôû ra Haø-noäi vaø Hueá!
Nhaø vaên-hoùa Hoà Höõu
Töôøng, moät ngöôøi thuoäc truyeàn thoáng toång-hôïp ña vaên-hoùa hieåu roõ tinh tuùy caùc toân giaùo, töøng
ghi nhaän : "Rieâng ñoái vôùi nhaø trí thöùc Tröông Vónh Kyù, chuyeán
ñi Phaùp ñaùnh daáu moät khuùc quanh troïng ñaïi trong taâm linh. ÔÛ Phaùp,
ngöôøi ñaõ tieáp caän ñöôïc vôùi nhieàu giôùi trí thöùc Renan, Littreù, P.
Bert, Victor Hugo vaø xuyeân qua nhöõng nhaân vaät naøy, Vónh Kyù ñaõ laøm quen
vôùi nhöõng traøo löu tö töôûng tieán boä AÂu Chaâu. Laø moät con chieân ngoan
ñaïo, Vónh Kyù ñöôïc vaïch maây muø maø thaáy ñöôïc Thieân Chuùa giaùo nguyeân
thuûy. Maëc daàu nhöõng taùc phaåm veà Thieân Chuùa giaùo nguyeân thuûy bò Toøa
Thaùnh Vatican caám ñoïc nhöng Vónh Kyù ñaõ leùn ñoïc vaø tieâm nhieãm caùi
tinh thaàn phuïc vuï ñaïi chuùng bình daân vaø ngheøo khoå, maø Ñöùc Gieâsu vaø
12 toâng ñoà khi laäp giaùo, ñaõ truyeàn baù. Ñaây laø moät cuoäc thay ñoåi aâm
thaàm trong taâm tö …"(2).
Caû coâng trình söï
nghieäp cuûa Tröông Vónh Kyù ñaõ khoâng heà coå voõ ngöôøi khaùc theo ñaïo
Thieân Chuùa, khoâng giaûng thuyeát ñaïo - cuõng nhö khoâng giôùi thieäu
vaên-hoùa Taây-phöông. GS Nguyeãn Vaên Trung trong baøi giôùi thieäu nghieân
cöùu cuûa Cao Xuaân Haïo "Tröông Vónh Kyù, nhaø ngöõ hoïc" ñaõ
trích thö Tröông Vónh Kyù vieát töø Cô maät vieän ngaøy 16-7-1886 göûi veà cho gia-ñình ôû
Saøi-goøn: "Meï con cuøng caû nhaø bình an maïnh khoûe? ... Thoâi mình
coù loøng ngay Chuùa cuõng phuø hoä chaúng boû ñaâu maø sôï, raùn moät ít laâu
cho thaønh cuoäc, keûo baùn ñoà nhi pheá, ñaõ maát coäng nghieäp laïi ngöôøi ta
cöôøi. Vaäy neân phaûi boùp buïng maø chòu, loøng nhöõng lo sôï cho meï noù
buoàn maø sinh ñau oám, neân caàu xin Chuùa cuøng Ñöùc Meï giuùp cho mau thaønh
cuoäc, cho ñöôïc höôûng caùi tieáng vôùi nhau cho boû nhöõng luùc cay ñaéng
cöïc loøng khi tröôùc..." (4). Thö töø ñôøi tö, Tröông Vónh Kyù chöùng
toû soáng ñöùc tin maïnh meõ. GS Nguyeãn Vaên Trung cuõng trích baøi baùo Nam-Kyø
Ñòa-Phaän naêm 1919 cho bieát Tröông Vónh Kyù thuôû sinh thôøi töøng ñaùnh
ñôøn vaø haùt leã ôû nhaø thôø Chôï Quaùn. Moät thö-muïc veà ñaïo Coâng-giaùo
seõ khoâng theå ghi moät taùc-phaåm naøo cuûa hoï Tröông, nhöng danh oâng ñaõ
vaø tieáp tuïc ñöôïc ghi trong nhöõng ñoùng goùp cuûa ngöôøi Coâng-giaùo cho
ñaàt nöôùc Vieät Nam!
Ngay trong teân hoï
cuõng noùi leân tinh thaàn daân-toäc cuûa Tröông Vónh Kyù. P.J.B. Tröông Vónh
Kyù coù teân hoä-tòch laø Tröông Vónh Kyù (khi oâng leân ba, thaân sinh oâng
veà thaêm nhaø, nhôø oâng ngoaïi ñoåi teân oâng töø Tröông Chaùnh Kyù ra Tröông
Vónh Kyù), khi nhaän bí-tích röûa toäi oâng coù teân thaùnh Jean-Baptiste vaø
khi chòu bí-tích Theâm-söùc nhaän theâm teân thaùnh Petrus (thöôøng laø theo
teân thaùnh ngöôøi ñôõ ñaàu). Teân thaùnh oâng laø Petrus theo tieáng la-tinh chöù khoâng phaûi laø Peùtrus lai caên
Phaùp (Pierre). Khoâng voâ daân
Taây, oâng thöôøng xöng Petrus Kyù (vaø P.J.B. Tröông Vónh Kyù) ngöôøi bình
thöôøng vaãn hieåu laø cho goïn, khaùc naøo ngöôøi Vieät ôû Myõ töï xöng laø N.
Vu, V. Leâ! Chæ coù ngöôøi haäu-sinh
cöôõng eùp lòch-söû môùi coù nhöõng lyù giaûi raèng Tröông Vónh Kyù theo Taây
laáy teân Petrus Key, roài ñoåi thaønh J.B. Tröông Vónh Kyù (5)!
Thöù nöõa gia ñình
Tröông Vónh Kyù khoâng theo caùch ñaët teân daân Taây nhö caùc caùc
"ñaïi-gia" Traàn Vaên Ñoân, Nguyeãn Vaên Cuûa, v.v. maø ngöôïc laïi
raát bình thöôøng Vieät Nam : anh oâng laø Tröông Vónh Söû, vaø 9 ngöôøi con
Tröông Vónh Kyù laø Tröông Vónh Theá (ngöôøi cuøng vôùi Dieäp Vaên Cöông thaùng
9-1886, ñöôïc thoáng-ñoác Nam-kyø cöû ra Hueá laøm thoâng ngoân ôû trieàu vua
Ñoàng-Khaùnh - töùc laø hai cha con Tröông Vónh Kyù cuøng haønh söï ñoàng trieàu),
Tröông Thò Gia (choàng Nguyeãn Troïng Quaûn laø hoïc troø Tröông Vónh Kyù vaø
ngöôøi vieát tieåu thuyeát ñaàu tieân baèng chöõ quoác-ngöõ Thaày Lazaroâ Phieàn), Tröông Vónh Vieát, Tröông Thò Töï, Tröông
Vónh Troïng, Tröông Vónh Myõ, Tröông Vónh Kyû (maát sôùm 3 tuoåi)ø, Tröông Vónh
Tieán (maát 1 tuoåi) vaø Nicolas Tröông Vónh Toáng. Thaân-sinh oâng, Tröông
Chaùnh Thi, ñaõ trôû laïi ñaïo khi keát hoân vôùi meï oâng, baø Nguyeãn Thò
Chaâu, laø ngöôøi ñaïo goác töø hai theá-kyû, quan voõ nhoû, ñaõ soáng thaät
ñöùc tin cuûa mình duø bieát deã bò
thieät ñeán chính sinh maïng mình vaø caû gia ñình. Hôn nöõa, Tröông Vónh Kyù
ñaõ khoâng xin nhaäp quoác tòch Phaùp (vaø troái traên khuyeân caùc con oâng
ñöøng nhaäp daân Phaùp) vaø suoát ñôøi maëc y-phuïc coå-truyeàn. Laøm nhö oâng
ñaõ bieát tröôùc mieäng theá gian neân ngoaøi haønh traïng oâng ñaõ ñeå yù
trong caùch ñaët teân vaø ñaõ ñeå laïi baøi thô tuyeät meänh theo ñoù oâng ñaõ
töï ñaët mình tröôùc söï phaùn xeùt cuûa lòch-söû:
"… Cuoán
soå bình sanh coâng vôùi toäi,
Tìm nôi thaåm phaùn ñeå
thöøa khai".
Caû
cuoäc ñôøi, Tröông Vónh Kyù vaãn chöùng
toû ñaõ soáng theo caâu caùch ngoân La
Tinh "ÔÛ vôùi hoï maø khoâng
theo hoï" (Sie vos
non vobis), laøm kim chæ nam cho cuoäc ñôøi cuûa miønh, nhö
toû baøy trong thö trao ñoåi
vôùi trí thöùc ngöôøi Phaùp Alexis Chavanne! (Tröông Vónh Kyù thöôøng keát thuùc thö göûi baïn höõu AÂu
Taây "totus tibi" (T.T.) coù nghóa laø "taát caû vì baïn")!
Ñaïo Thieân-Chuùa laø
moät toân giaùo coù heä thoáng, chuû lyù, coù phaåm-traät vaø kinh saùch traéng
ñen minh-baïch töø hai ngaøn naêm; do ñoù khi nhaäp vaøo Vieät Nam
ñaõ ñuïng ñoä vôùi ñaïo Nho cuõng laø moät ñaïo-lyù coù heä-thoáng vaø truyeàn
thöøa töø nhieàu ngaøn naêm. Nhöng caùi goïi laø "vaên-hoùa Kitoâ
giaùo" (traàn gian' do con ngöôøi ñaët thaønh) ñoù khoâng haún laø tinh
tuùy cuûa ñaïo. Coát tuûy laø ñöùc Tin nôi Chuùa ba Ngoâi vaø chæ moät ñöùc tin
maø thoâi; nhöng khi haønh ñaïo vaø soáng ñaïo thì "hoäi-nhaäp" vôùi
con ngöôøi vaø vaên-hoùa ñòa phöông. Töø coâng-ñoàng Vatican
thöù II (1962-1965), loái soáng vaø haønh ñaïo naøy ñöôïc hieán-cheá phuïng-vuï
chính thöùc cuûa Toøa Thaùnh La Maõ coâng nhaän vaø coå voõ. Tröông Vónh Kyù
cuõng nhö nhieàu vò tieàn boái trong Nam ñaõ ñi tröôùc, ñaõ soáng ñaïo
giöõa loøng daân-toäc, soáng ñaïo nhö moät ngöôøi Vieät! OÂng vieát "Croyance sur l'aâme et la mort" ñaêng treân Philosophie positive (2e seùrie, t. 26,
janvier-feùvrier 1881, p. 128-135). Tu-só Löõ-Y Ñoan ñaõ duøng trieát-lyù vaø
ngoân-ngöõ cuûa tam giaùo vaø ñaïo-lyù ñoâng-phöông ñeå dòch Kinh Thaùnh ra Saám-Truyeàn Ca. Sau oâng, caùc nhaø
chuû tröông vaø nhaø vaên nhaø baùo cuûa tôø Nam-Kyø Ñòa-Phaän ñaõ ñem tín-lyù ñaïo loàng trong nhöõng caâu
chuyeän vaø thô vaên. Nhieàu nhaø vaên nhaø baùo khaùc trong Nam töø 1865 vaø raàm roä hôn töø
thaäp nieân 1920 ñaõ tieáp tuïc ñeà cao vaø xieån döông ñaïo-lyù daân-toäc
treân caên baûn tam giaùo vaø hoøa ñoàng, nhö moät khí-giôùi soáng-coøn tröôùc
côn thònh noä cuûa vuõ khí vaø aùp-ñaët cuûa Taây phöông! (6).
*
Cho ñeán khi coù Coâng ñoàng
Vatican II, ngöôøi Coâng-giaùo khoâng Taây-phöông - trong ñoù coù ngöôøi Vieät
Nam, coù theå baên khoaên soáng taùch khoûi
neáp suy nghó vaø taâm hoàn daân-toäc. Tröông Vónh Kyù, moät ngöôøi hieåu bieát
lòch-söû vaø nhu caàu tieán boä xaõ-hoäi, ñaõ vöôït ñöôïc thaân phaän "deùpayseù"
(xa laï treân ñaát nöôùc mình) vaø chöùng minh ngöôøi Vieät coù theå vöøa
soáng ñaïo vöøa giöõ ñöôïc tinh thaàn daân-toäc - töông quan Ñaïo-Ñôøi vöøa kính Chuùa vöøa
laøm ngöôøi daân yeâu nöôùc - ñieàu baát khaû theå ôû moät nöôùc quaân-chuû nôi
maø yeâu nöôùc hoaëc coù tinh thaàn daân-toäc phaûi laø tröôùc heát
Trung-quaân. OÂng bieát ñaïo Chuùa ñeán ñaûo loän moät soá giaù trò vaên-hoùa
truyeàn thoáng, ôû nhöõng ñieåm nhaân baûn hoùa, hieän-ñaïi hoùa caùc quan heä
xaõ-hoäi keå caû quaân-thaàn, vua-daân (ôû trong nöôùc vaø haûi-ngoaïi vaãn coù
nhöõng ngöôøi choáng ñaïo vaø Tröông Vónh Kyù cuõng ôû nhöõng ñieåm naøy)! Coù
theå oâng nhìn thaáy ñaïo Thieân-Chuùa bò theá-löïc thöïc-daân lôïi duïng, do
ñoù khi oâng ñeà-cao ñaïo lyù truyeàn thoáng daân-toäc (hay ñoâng phöông) vôùi
ngöôøi ñoïc vaø daân chuùng Vieät Nam, ñeå trôû veà nguoàn, laø voâ tình oâng
ñaõ ñi ngöôïc chieàu gioù - vöøa cuûa trieàu ñình, nho só vöøa cuûa giaùo-hoäi
La Maõ (nhaát laø caùc cha Doøng Ña Minh vaø tieáp ñeán laø Hoäi Truyeàn giaùo
Paris caám ñoaùn vieäc thôø cuùng toå tieân; trong khi doøng Teân thì chaáp
thuaän). Tröông Vónh Kyù noái keát Ñaïo-Ñôøi khieán ñôøi soáng taâm linh phong
phuù hôn vaø cuõng coù nghóa laø Tröông Vónh Kyù yù thöùc raèng boån phaän
hieän-taïi cuõng quan troïng nhö hy-voïng ôû theá-giôùi ngaøy sau. Vaøo thaäp
nieân 1960, ôû mieàn Nam moät nhoùm trí thöùc Coâng-giaùo (Lyù Chaùnh Trung,
Nguyeãn Vaên Trung, ...) ñaõ coå voõ ngöôøi Coâng-giaùo "tìm veà
daân-toäc", moät vieäc Tröông Vónh Kyù ñaõ laøm vaø laøm thaät töø caû
theá-kyû tröôùc ñoù! Ngöôøi ngaøy nay ñaõ cho oâng coù lyù, nhöng oâng ñaõ chòu
nhieàu oan traùi thuôû sinh tieàn cuõng nhö caû hôn traêm naêm sau! Thôøi oâng
treû vaø thanh nieân laø thôøi caám ñaïo vaø khi oâng tôùi tuoåi laøm vieäc,
oâng ñaõ laøm ngöôøi maát nöôùc - mieàn luïc tænh bò Phaùp thoân tính! Hôn ai
heát, oâng hieåu theá naøo laø maát nöôùc vaø hieåm hoïa maát vaên-hoùa
daân-toäc!
Tröông Vónh Kyù ñaõ coå
voõ moät neàn vaên-hoùa daân-toäc vôùi caên baûn ñaïo-lyù coå-truyeàn vaø
tam-giaùo; tính chaát vaên-hoùa keát hôïp vaø laøm soáng maïnh tính toân-giaùo
vaø daân-toäc tính! Moät toång hôïp neáu coù theå khaû-thi seõ laø neàn taûng
vöõng vaøng vaø thöïc-teá! Ngoaøi ra chính ñaïo Thieân Chuùa phaùt trieån ôû
trong Nam
ñaát môùi cuõng töông ñoái khai phoùng vaø uyeån chuyeån hôn ôû Ñaøng Ngoaøi
(Buøi Chu, Phaùt Dieäm, v.v.) kheùp kín. Hôïp taùc vôùi "taân traøo"
nhöng Tröông Vónh Kyù chuû tröông döïa vaøo tieán boä khoa hoïc kyõ thuaät cuûa
ngöôøi Phaùp ñeå ñöa ñaát nöôùc ra khoûi khoù ngheøo chaäm tieán, trong hoaøn
caûnh ñaõ thua traän thö huøng voõ khí ôû Ñaø-Naüng vaø luïc-tænh, roài
Baéc-kyø!
Xeùt söï nghieäp Tröông
Vónh Kyù chuùng ta xeùt theo soá trang soá chöõ hoaëc xeùt theo tính chaát vaø
noäi dung? Dó nhieân thôøi oâng chöa coù heä thoáng thö vieän vaø thö-hieäu,
maø saùch chöõ quoác ngöõ thì tröôùc oâng naøo ñaõ coù gì! Nhö vaäy, ñeå
nghieân cöùu, tröôùc taùc hay phieân dòch, Tröông Vónh Kyù ñaõ phaûi laøm vieäc
trí thöùc vaø phaùn ñoaùn nhieàu hôn ngöôøi thôøi nay. OÂng cuõng khoâng toát
nghieäp söû hoïc cuõng nhö chöa ñöôïc danh döï mang haøm tieán só, duø oâng laø
baïn vôùi nhöõng danh nhaân AÂu Taây nhö Paul Bert, Victor Hugo, Littreù,
... Saùch tham khaûo chöa coù hoaëc chöa
maáy thì laøm gì coù trích daãn traøng giang vaø laäp ñi laäp laïi toán giaáy
nhö caùc ngaøi "söû gia" thôøi nay?
Ngay töø khi vaên hoïc
chöõ quoác ngöõ môùi manh nha, caùc nhaø trí thöùc Huình Tònh Paulus Cuûa,
Tröông Vónh Kyù roài Tröông Minh Kyù ñaõ chuù taâm ñeán ñaïo lyù daân toäc,
tröôùc maét ñeå chaán chænh phong hoùa vaø veà laâu daøi nhaém gìn giöõ
chính-ñaïo töùc ñaïo Nho. Caùi buoåi giao thôøi ñoù phong hoùa xaõ hoäi ñang
treân ñaø xuoáng thaáp. Hoï dòch saùch ñaïo lyù cuûa nho-hoïc ra chöõ quoác
ngöõ, soaïn saùch veà ñaïo ñöùc vaên hoùa truyeàn thoáng, sao luïc thô vaên coù
muïc ñích luaân lyù, giaùo duïc, v.v. Huình Tònh Paulus Cuûa ñaõ coù nhöõng
saùch veà Gia Leã (1886) noùi ñeán
quan hoân tang teá laø 4 leã ñaàu cuøng leã pheùp hoïc troø coâng tö thoâng duïng,
Thô Meï Daïy Con (1907), v.v. Tröông
Minh Kyù soaïn Tieåu Hoïc Gia Ngoân Dieãn
Nghóa, v.v. Tröông Vónh Kyù trong caùc soá baùo Thoâng Loaïi Khoùa Trình vieát nhieàu baøi xieån-döông tinh-thaàn
ñaïo-lyù caên baûn cuûa ngöôøi Vieät Nam, dòch Kim Coå Kyø Quan ra tieáng
Phaùp, phieân dòch ra quoác ngöõ Minh Taâm Böûu Giaùm (1891-3), v.v. Tôø Thoâng Loaïi Khoùa Trình ra maét naêm
1888 nhö moät tôø hoïc-baùo (vaø laø tôø baùo tö-nhaân ñaàu tieân cuûa lòch-söû
baùo-chí Vieät Nam); nhan ñeà nôi trang ñaàu ghi chöõ Haùn "thöôøng baû
nhaát taâm haønh chaùnh ñaïo"(luoân ñem taám loøng maø haønh ñaïo). Trong
baøi Baûo môû ñaàu soá 1 khi noùi veà muïc ñích, hoï Tröông ñaõ noùi : "Pheùp hoïc laø tröôùc hoïc leã, sau hoïc
vaên; ñöôïc caû hai aáy môùi ra con nhaø gia giaùo, bieát pheùp taéc, leã nghi,
cang thöôøng, luaân lyù, bieát chöõ nghóa vaên chöông, kinh söû truyeän tích
coå kim, aáy laø ñaùng ñöôïc con ngöôøi töû teá..." (7). OÂng soaïn Thô Meï Daïy Con, Thô Daïy Laøm Daâu (1882),
Gia Huaán Ca, v.v.
Noäi dung caùc
taùc-phaåm (khoaûng 118) cuûa Tröông Vónh Kyù chuû-yeáu veà ngöõ hoïc, söû kyù,
ñòa dö, vaên-hoïc, kinh saùch Nho giaùo, ... noùi chung nhaém hoïc thuaät vaø
ñaïo lyù maø saùch veà kinh-ñieån Nho giaùo vaø ñaïo lyù nhieàu hôn caùc ñeà
taøi vaø theå loaïi khaùc. Thôøi Tröông Vónh Kyù laø thôøi suy ñoài phong-hoùa.
Dung hoøa cuõ-môùi, ñoâng-taây, trí hoïc vaø ñöùc hoïc, Tröông Vónh Kyù ñaõ
löïa choïn con ñöôøng ñaïo lyù truyeàn thoáng nhö oâng töøng nhaän trong thö göûi
Paul Bert. OÂng soaïn Tam Töï Kinh quoác-ngöõ
dieãn-ca, dòch Töù Thô, Ñaïi Hoïc, Trung Dung, v.v.. Trong Sô Hoïc Vaán Taân Quoác-ngöõ Dieãn Ca
(1884) coù nhöõng caâu nhö: "ôû ñôøi trung ñaïo chôù thieân, / vui theo
nho ñaïo laø beân chính ñoà", neáu ngöôøi ñoïc khoâng bieát taùc giaû laø
Tröông Vónh Kyù thì cuõng chaúng theå nghó ngöôøi vieát ñoù laø ngöôøi theo
ñaïo Thieân-Chuùa! Vaø trong Cours d'histoire annamite, Tröông Vónh Kyù
coøn toû ra daân-toäc hôn laø ngöôøi coù ñaïo, ñaõ beânh vieäc goïi laø caám
ñaïo cuûa caùc vua nhaø Nguyeãn: "Ngöôøi Vieät ñaâu coù thuø gheùt ñaïo
Thieân Chuùa! Hoï chæ baát bình phaûn ñoái nhöõng haønh ñoäng quaù loá cuûa
moät soá linh-muïc yû coù quaân ñoäi vaø chính quyeàn Phaùp maø coù nhöõng
haønh vi ngaïo ngöôïc. Vì xeùt cho cuøng, ñaïo Thieân Chuaù vaø ñaïo Phaät coù
khaùc gì nhau ñaâu!"
Duø khoâng coù
taùc-phaåm ñoà-soä veà soá trang nhöng Tröông Vónh Kyù ñaõ ñeå laïi nhieàu
taùc-phaåm quan troïng veà söû vaø ngöõ-hoïc, quan-troïng vì tieân phong vaø
phöông-phaùp khoa hoïc, ñaõ ñöôïc caùc nhaø khoa hoïc vaø trí thöùc Anh Phaùp
thôøi oâng vaø haäu sinh tham-khaûo vaø kính phuïc giaù trò. Maët khaùc, cuõng
caàn nhaéc raèng Tröông Vónh Kyù laø ngöôøi chuû tröông vieát chöõ quoác-ngöõ
vieát nhö noùi vaø theo tieáng Vieät Nam, töùc traùnh duøng chöõ Haùn
vaø vaên bieàn-ngaãu! Daân-toäc laø ôû ñoù! Noùi nhö Traàn Chaùnh Chieáu, moät
ngöôøi Nam-kyø Coâng-giaùo khaùc vaø thuû laõnh phong traøo Minh Taân trong
Nam, ñaõ toân Tröông Vónh Kyù laø "quan thaày cuûa caû Nam kyø"!
Tröông Vónh Kyù laø
ngöôøi coù coâng (hoaëc bò cöïc-ñoan pheâ laø coù toäi) söû-duïng vaø
ñaïi-chuùng cuøng phoå-thoâng hoùa chöõ quoác-ngöõ, ñaët nhöõng vieân gaïch
ñaàu tieân vaø caên-baûn cho moät neàn vaên-hoïc "quoác-gia" ñuùng
nghóa. Söû-duïng vaø phoå bieán chöõ quoác-ngöõ, Tröông Vónh Kyù cuõng coù yù
ñöa ñaát nöôùc thoaùt khoûi nhöõng giôùi haïn ñeå vöôn mình hoäi-nhaäp cuøng
theá-giôùi! Ñaây laø moät yeáu toá chính cuûa chuû-nghóa quoác-gia daân-toäc
cuûa Tröông Vónh Kyù, moät quan nieäm hieän-ñaïi vaø môùi veà
"quoác-gia"! Thöïc-daân Phaùp eùp daân
chuùng Vieät Nam
hoïc chöõ quoác-ngöõ ñeå ñoïc coâng vaên vaø queân nguoàn goác nhöng coøn coù
nguï yù duøng chöõ quoác-ngöõ laøm caây caàu ñeå ngöôøi Vieät ñeán vôùi tieáng
Phaùp maø maát goác theâm moät laàn nöõa. Nhöng Tröông Vónh Kyù vaø moät
soá trí thöùc cuøng thôøi ñaõ lôïi duïng ñeå gaây döïng moät neàn vaên hoïc vaø
vaên-hoùa môùi: moät tình côø lòch-söû; nhöng ñoái vôùi nhöõng ngöôøi nhö
Tröông Vónh Kyù ñaõ laø moät quyeát taâm vaø döùt khoaùt. Phaûi chaêng ñaõy
cuõng laø lyù do khieán nhieàu nhaø cai trò thöïc daân Phaùp ñaõ nghi kî vaø
laàn cuoái cuøng boû rôi oâng. Paulin Vial, giaùm ñoác Noäi vuï Nam
kyø ôû Saøi-goøn baùo caùo "Tröông Vónh Kyù laø hieän thaân cuûa nhöõng
phaàn töû ñaùng nghi ngôø trong ñaùm ngöôøi Vieät". Ngoaøi vieäc coù
hai phe ngöôøi Phaùp (thöïc daân nhö Paulin Vial, khai hoùa nhö Paul Bert),
tranh chaáp giaønh quyeàn löïc, Tröông Vónh Kyù ôû giöõa ñaõ nhieàu laàn laõnh
"ñaïn" (cuùp löông, khoâng gia haïn vieäc laøm, v.v.), coøn coù theâm
lyù do Paulin Vial laø ngöôøi chuû-tröông (thoâng tö 15-1-1866), buoäc ngöôøi
Vieät caét ñöùt lieân heä vôùi vaên-hoùa Trung Hoa, trong khi ñoù Tröông Vónh
Kyù laïi muoán ñeà cao vaø phuïc hoài ñaïo lyù truyeàn thoáng!
Phaïm Theá Nguõ keát
luaän coâng baèng nhaát veà Tröông Vónh Kyù: "ÔÛ oâng ta thaáy thaùi
ñoä thích ñaùng coâng minh cuûa moät böïc trí thöùc trung thöïc vaø töï troïng,
khoâng thaáy caùi xu phuï muø quaùng cuûa thöù taåu caåu ngoaïi nhaân. Con
ngöôøi aáy thöïc ra ôû trí saùng suoát, oùc chöøng möïc, phong tao nhaõ,
vaãn coát yeáu laø moät ñoà ñeä Nho giaùo. Vaø traùi tim oâng vaãn ñaäp veà
phía ñaát nöôùc, ñoàng baøo …"(8).
*
Soáng
thôøi Nho hoïc bò thöû thaùch lôùn vaø lung lay taän goác reã, thôøi söùc maïnh
quaân-söï moät tieåu quoác nhö Vieät Nam ñoái ñaàu vôùi voâ ñòch kyõ thuaät AÂu
Taây, Tröông Vónh Kyù cuõng nhö Phan Thanh Giaûn ñaõ trôû thaønh bung-xung cho
nhöõng ngöôøi vaø taäp-ñoaøn cöïc-ñoan (Nam trieàu theá-kyû XIX, ñaûng Lao
Ñoäng töùc coäng-saûn Baéc Vieät giöõa theá-kyû XX) pheâ-phaùn naëng neà. Phan
Thanh Giaûn vaø Tröông Vónh Kyù laø hai nhaân vaät lòch-söû haøng ñaàu ñaõ coù
nhöõng vai troø quan troïng do tình theá ñöa ñaåy ñeán vaø moãi ngöôøi ñaõ
haønh xöû vôùi khaû naêng vaø yù thöùc cuûa mình. Caû hai ñaõ ñaønh "baát
cöôïng chôù cöôïng laøm chi"(Fais ce que dois, advienne que pourra)
nhö töïa moät taäp dieãn ca cuûa Tröông Vónh Kyù! Haønh cöû cuûa hai vò khaùc
nhau nhöng ñeàu laø keát-quaû cuûa yù thöùc saùng suoát caàn thieát cho thôøi
theá, luùc "bieán" - khi maø
hai neàn vaên-hoùa ñuïng ñoä lôùn, moät beân troïng leã-nghi, truyeàn thoáng
vaø hình thöùc, moät beân troïng söùc maïnh vaät chaát, vaên minh; moät beân
cao ngaïo kheùp kín, moät beân môû vaø töï-do! Nöôùc Vieät Nam luùc baáy giôø
ñang treân con ñöôøng suy vong veà quoác phoøng, quaân söï, hai oâng ñaõ phaûn
öùng ôû traän tieàn thay cho vua quan ôû maõi ngoaøi kinh thaønh; vaø hoï ñaõ
bò "haäu phöông" naøy pheâ-phaùn naëng neà (baùn nöôùc, luaân lyù
haøng phuïc, v.v.). "Haäu-phöông" yeân tónh (maët noåi) caøng chöùng
toû söï baát löïc, thaát thôøi vaø cöïc ñoan tröôùc caû nhöõng ñeà nghò cuûa
Nguyeãn Tröôøng Toä (khoâng hôïp taùc vôùi Phaùp), ...
"Truyeàn-thoáng" vaø caû "caàn vöông" luùc baáy giôø coù
luùc ñöôïc hieåu heïp hoøi laø "quoác-gia, daân-toäc" neáu bình taâm
xeùt!
Caû hai vò ñeàu xuaát
thaân töø mieàn Nam ñaõ trôû thaønh nhöõng nhaân vaät lòch-söû bò söû gia vaø
quan chöùc ñaûng coäng-saûn Haø Noäi "xöû" nhieàu laàn sau 1954,
cuõng nhö bò moät soá "xöû gia" (xöû, nhö trong xöû toäi) ôû
haûi-ngoaïi sau 1975 kyø-thò vaø mieät thò, moãi ngöôøi cöôøng ñoä khaùc nhau
(9). Cuï Phan Thanh Giaûn trung quaân khoâng muø quaùng vì ñaõ bieát ngöôøi
bieát ta (qua Phaùp vaø ñoái ñaàu ôû traän tieàn vôùi ñaïi baùc cuûa lieân
quaân Phaùp vaø Taây Ban Nha). OÂng quyeân mình cho ñuùng ñaïo vöøa cöùu daân
chuùng khoûi cheát oan vì baát töông quan löïc löôïng!
Tröông Vónh Kyù ñöôïc
giaùo duïc ôû caùc tröôøng ñaïo. Saùch vôû coøn raønh raønh ñoù vaø chöùng
nhaân ghi laïi raèng oâng thoâng minh, 9, 10 tuoåi ñaõ ñoïc ñöôïc Thaùnh Kinh
do thaân sinh ñeå laïi baèng tieáng La
tinh vì luùc ôû Caùi Nhum, thaøy Taùm ñaõ daïy oâng tieáng La tinh. Caùc thöøa
sai bieát khaû naêng vaø con ngöôøi Tröông Vónh Kyù, ñaõ nhieàu laàn taïo cô
hoäi cho oâng qua La Maõ hoïc nhöng oâng ñeàu kheùo leùo töø choái. Khoâng
thaønh coâng nghieäp tu (coù theå oâng khoâng muoán!?), roài vì hoaøn caûnh ñaõ
trôû veà ñôøi soáng daân söï, laøm ngöôøi daân thôøi loaïn laïc roài maát
nöôùc, bò trò. OÂng khoâng baéng caáp cao nhöng thoâng-thaùi vaø laøm baïn vôùi
nhieàu ñaïi danh AÂu Taây vaø caùc hoäi baùc hoïc khi sang Aâu-chaâu, cuõng nhö
ñöôïc quoác-teá coâng nhaän laø nhaø baùc hoïc thöù 17 trong soá Les Dix Huit Commiteùs Culturelles et Scientifiques du Monde (1873-1874) vaø cuoäc ñôøi ñaõ ñeå laïi moät söï
nghieäp lôùn vôùi nhieàu coâng trình giaùo duïc vaø nghieân cöùu trong ñoù coù
nhöõng coâng trình raát khoa-hoïc (söû vaø ngöõ hoïc). Ngöôøi coù suy xeùt, coù
löông thieän trí thöùc cuøng coâng bình cuõng phaûi khaùch quan nhìn nhaän
Tröông Vónh Kyù thoâng thaùi, nhieàu khaû naêng vaø coù coâng, ñaùng kính
phuïc. Nhöõng pheâ phaùn coù tính caùch theo thôøi (cuûa coäng-saûn Vieät Nam,
cuûa kyø thò ñòa phöông, toân giaùo) vaø chuû quan thieân leäch ("ñaày
tôù, baùn nöôùc") thì lòch-söû seõ chöùng minh, giaûi toûa. Maø moät ñôøi
ngöôøi Vieät Nam cuõng ñaõ thaáy hôn moät laàn "gioù" ñoåi chieàu :
trong nöôùc, taäp ñoaøn coäng-saûn sau khi phaù töôïng vaø ñoåi teân tröôøng
Phan Thanh Giaûn vaø Tröông Vónh Kyù, ñaõ töøng böôùc "phuïc thieän"
phuïc hoài danh döï ngöôøi ñaõ maát, vôùi moät soá hoäi-thaûo vaø baøi baùo.
Rieâng tröôøng hôïp Tröông Vónh Kyù, Töø
Ñieån Vaên-Hoùa Vieät Nam xuaát-baûn 1993 ñaõ ghi coâng nhöõng ngöôøi Coâng
giaùo Vieät Nam vaø ngoaïi quoác coù coâng vôùi vaên-hoùa Vieät Nam trong soá
coù hai nhaø vaên-hoùa tieàn phong cuûa Nam kyø vaø chöõ quoác ngöõ laø Tröông
Vónh Kyù, Huình Tònh Paulus Cuûa (10). Gaàn ñaây, naêm 2002, taïp chí Xöa
Vaø Nay toå chöùc moät "toïa
ñaøm Tröông Vónh Kyù vôùi vaên-hoùa" trong soá gaàn 20 dieãn giaû, ngöôøi
keát toäi Tröông Vónh Kyù theo luaän ñieäu cuõ chæ coøn 2, 3 (11).
Tröông Vónh Kyù laø con ngöôøi vaên-hoùa, vöøa
daân-toäc vöøa toång hôïp ñoâng-taây vaø coù con maét nhìn xa troâng roäng. Veà
chòu tang meï roài ôû laïi queâ nhaø vì tình hình baét ñaïo vaø Phaùp ñaùnh
chieám. Thaân phaän laøm ngöôøi Coâng giaùo ôû mieàn Nam luùc ñoù thaät bi ñaùt. Töø
baét ñaïo ñöôïc töï do giöõ ñaïo, hoaøn caûnh bò Phaùp chieám coù ngöôøi tin
laø ñònh-meänh (moät tieåu quoác nhö Vieät Nam
töøng ngaøn naêm bò Taøu ñoâ hoä!). Quoác phaù gia vong, thaân-phaän bò
trò, khoâng loái thoaùt, vieäc "hôïp-taùc" vôùi chuû ñích daân-toäc
nhö Tröông Vónh Kyù ñaõ chaéc gì laø moät haønh-ñoäng phaûn boäi, tay sai? Maø
söï "hôïp-taùc" vôùi "taân traøo" cuûa oâng cuõng nhieàu
soùng gioù maø theo vaên khoá thuoäc-ñòa ñeå laïi chöùng minh Tröông Vónh Kyù
laø moät ngöôøi coù baûn laõnh vaø tö caùch vaên-hoùa vaø do ñoù khoâng trôn
tru nhö ñoái vôùi Toân Thoï Töôøng, Hoaøng Cao Khaûi, Traàn Baù Loäc, v.v.!
Laøm vieäc nhöng khoâng thuoäc boä maùy haønh chaùnh, cai trò, do ñoù khi thaát
suûng, oâng khoâng caû tieàn höu soáng giaø thoaûi maùi nhö nhöõng ngöôøi ñoù!
Sau laàn hôïp taùc cuoái (1886), Tröông Vónh Kyù tieáp tuïc laøm coâng taùc
cuûa moät con ngöôøi ñaïo-lyù, ra hoïc-baùo TLKT, soaïn vaø dòch saùch ñaïo lyù,
trieát hoïc ñoâng phöông. Cho ñeán khi taøn hôi vaãn chöa thoûa nguyeän vì chöa
hoaøn thaønh vieäc muoán laøm; trong moät nhöõng thö cuoái, oâng than nôï naàn
choàng chaát, thaân laïi beänh chæ vì coù öôùc muoán phoå bieán cho ngöôøi ñi
sau caùc vaên-hoùa vaø ñaïo lyù cuûa ngöôøi ñi tröôùc. Laøm ngöôøi theo ñaïo
Thieân-Chuùa coù theå phaûi soáng caùch bieät hoaëc coù theå gaây maëc caûm
soáng beân leà, nhöng moät ngöôøi hieåu bieát lòch-söû vaø coù caùi hoïc toång
hôïp nhö Tröông Vónh Kyù, oâng bieát ñaïo ñem laïi chaân lyù giaûi thoaùt naøo,
ñaùp öùng nhu caàu tín ngöôõng naøo, cho oâng vaø cho ñaát nöôùc. Loøng yeâu
nöôùc vaø tinh thaàn ñaïo lyù oâng xieån-döông deã bò nghi ngôø, kyø thò, caû
... khoâng ñöôïc pheùp (!) bôûi ngöôøi ñöông thôøi vaø haäu sinh. Caøng ñöôïc
theá giôùi coâng nhaän laø baùc-hoïc, laïi laø ngöôøi Coâng-giaùo, Nam-kyø,
Tröông Vónh Kyù caøng bò ngöôøi dò-öùng "xöû"!
Chuù-thích :
(1) Jean Bouchot. Petrus Truong Vinh Ky :
eùrudit Cochinchinois (1837-1898). Saøi-goøn: Nguyeãn Vaên Cuûa, 1925, p.
9.
(2) Hoà Höõu Töôøng. "Hieän töôïng Tröông Vónh
Kyù hay hoùa-trình töø ngöôøi trí thöùc ñeán keû só-phu", Baùch Khoa Giai Phaåm, soá 404, 5-9-1974, tr. 17.
(3) Trích theo Phaïm Long Ñieàn vaø Nguyeãn Sinh
Duy. Cuoán Soå Bình Sanh Cuûa Tröông Vónh
Kyù. SG: Nam
Sôn, 1974, tr. 118-9.
(4) "Tröông Vónh Kyù". Veà Saùch Baùo Cuûa Taùc-Giaû Coâng-giaùo
Theá-Kyû XVII-XIX. TpHCM: Ñaïi-hoïc Toång Hôïp, Khoa Ngöõ Vaên, 1993, tr.
133.
(5) X. Nguyeân
Vuõ (Vuõ Ngöï Chieâu) "Goùp phaàn
nghieân cöùu veà Tröông Vónh Kyù (1837-1898)". in Ngaøn Naêm Soi
Maët, Taâm Buùt (Houston :Vaên Hoùa, 2002, tr. 157-269; ñaêng laïi treân Chuyeån Luaân, 12-2003 vaø Ngöôøi Vieät CA, 2-12/4-2004; "khaùm phaù" ñöôïc
nhöõng Nguyeãn ñaéc Xuaân, Buøi Kha, Nguyeãn Maïnh Quang laäp laïi!
(6) Nguyeãn Vy-Khanh. "Mieàn Nam Ñaïo Lyù: tinh thaàn ñaïo lyù ôû mieàn Nam
qua vaên-hoïc chöõ quoác-ngöõ töø thôøi khôûi ñaàu".
(7) Trích laïi theo Ngoâ Haø. "Löôïc söû baùo
chí thaønh phoá 1865-1945". Ñòa Chí
Vaên Hoùa Thaønh Phoá Hoà Chí Minh. Taäp 2 - Vaên Hoïc. Thaønh phoá HCM:
NXB Thaønh Phoá HCM, 1988, tr. 328.
(8) Phaïm Theá Nguõ. Vieät Nam Vaên-Hoïc Söû Giaûn-Öôùc
Taân-Bieân. Taäp 3: Vaên-hoïc hieän-ñaïi 1862-1945. S.l.: Ñaïi Nam
tb, sd. Tr. 73
(9) Rieâng Phan Thanh Giaûn gaàn ñaây ñöôïc vinh
danh vaø "giaûi oan", X. Theá
kæ 21 (185, 9.2004 ), v.v..
(10) Cuõng nhö Haøn Maëc Töû, Nguyeãn Tröôøng Toä,
A. de Rhodes, François Buzomi, Pigneau de Beùhaine, Tabert) (Töø Ñieån Vaên-Hoùa Vieät Nam . Haø-Noäi
: NXB Vaên-hoùa Thoâng tin, 1993). Theá heä treû, nhö Ñinh Thò Thuùy Haèng,
trong moät luaän aùn tieán só ôû UÙc "'Between economic reform and
political control : educational and training strategies to enhance quality
journalism in Vieät Nam" (University of Technology, Sydney, 2002), ñaõ nhaän
xeùt coâng cuûa Tröông Vónh Kyù vôùi tôø Gia
Ñònh Baùo: "the first Vietnamese
intellectual, who enriched the content with issues relating to Vietnamese
history, culture and agriculture. This approach actually encouraged more
Vietnamese people to read the newspaper and to learn the Vietnamese language"
(p. 59). Chuùng toâi ghi laïi ñaây khoâng vôùi muïc ñích baøo chöõa hoaëc
thoâng tin vieäc laøm cuûa nhaø caàm quyeàn trong nöôùc, maø muoán trình baøy
nhöõng söï kieän ñaõ xaûy ra.
(11) Theá-Kyû
XXI Nhìn Veà Tröông Vónh Kyù. TpHCM: Taïp chí Xöa Vaø Nay; NXB Treû, 2002.
276 tr.
